در این نوشتار به شرح حکمت 37 نهج البلاغه حضرت علی علیه السلام خواهیم پرداخت. سخن قصاری که در سرزمین شام بیان فرمودند و همچون دیگر حکمت‌ها و سخنان در بردارنده مضامین عالی و نکاتی آموزنده می‌باشد. در این حکمت حضرت، تکریم و تعظیم اُمرا و سلاطین را به شیوه‌ای که موجب تکبر احترام شونده و خواری احترام کننده می‌شود نکوهش کرده و به ترک آن سفارش کرده است، چرا که علاوه بر شقاوت و سختی که برای مردم در این دنیا دارد، موجب بدبختی در آخرت می‌شود. در واقع احترامی که ذلالت را برای احترام کننده به دنبال دارد و غرور را برای احترام شونده، نوعی شرک به شمار می‌رود و برای شرک عقابی در سرای آخرت است.
حکمت 37 نهج البلاغه
وَ قَدْ لَقِيَهُ عِنْدَ مَسِيرِهِ إِلَى الشَّامِ دَهَاقِينُ الْأَنْبَارِ فَتَرَجَّلُوا لَهُ وَ اشْتَدُّوا بَيْنَ يَدَيْهِ، فَقَالَ(علیه السلام):مَا هَذَا الَّذِي صَنَعْتُمُوهُ؟ فَقَالُوا خُلُقٌ مِنَّا نُعَظِّمُ بِهِ أُمَرَاءَنَا. فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا يَنْتَفِعُ بِهَذَا أُمَرَاؤُكُمْ، وَ إِنَّكُمْ لَتَشُقُّونَ عَلَى أَنْفُسِكُمْ فِي دُنْيَاكُمْ وَ تَشْقَوْنَ بِهِ فِي [أُخْرَاكُمْ] آخِرَتِكُمْ؛ وَ مَا أَخْسَرَ الْمَشَقَّةَ وَرَاءَهَا الْعِقَابُ، وَ أَرْبَحَ الدَّعَةَ مَعَهَا الْأَمَانُ مِنَ النَّار.
حضرت علی (ع) در مسیرش به سمت سرزمین شام، هنگامی که دهبانان شهر انبار او را ملاقات کردند و از مرکب‌های خود به زیر آمده و در جلوی حضرت حرکت کردند (دویدند). فرمود: این چه عملی بود که انجام دادید؟ آنان گفتند که این رسم ما است که بدین شکل اُمرای خود را احترام و تکریم می‌نماییم. امام فرمودند: به خداوند قسم فرمانروایان شما از این کارتان بهره و نصیبی نمی‌برند و شما (با این عمل) در دنیا به خویش سخت گرفته و و در آخرت به سبب آن دچار شقاوت می‌گردید. چه زیان بار است کلامی که در پس آن عقاب الهی (کیفر) است و چه پُر منفعت است آرامش و آسایشی که ایمنی از آتش جهنم را به همراه دارد.
شرح حکمت 37 نهج البلاغه
این حکمت را امیر مومنان علی علیه السلام هنگامی بیان نمود که در راه سفر به شام، دهبانان و کشاورزان شهر انبار با وی ملاقات نمودند. آنان به جهت احترام به ولی و امام خویش از مرکب‌های خود پیاده گشته و با سرعتی بالا پیش روی ایشان حرکت می‌کردند. این عمل را مردم آن دوران به نشانه تواضع و خضوع فراوان در مقابل فرمانروایان ظالم و ستمگر انجام می‌دادند. امام علی (ع) زمانی که این حرکت را از مردم شهر انبار مشاهده کرد، فرمود: این چه عملی بود که انجام دادید؟ کشاورزان و دهبانان در پاسخ گفتند: این آداب و رسومی است که ما فرمانروایان خویش را با انجام دادن آن بزرگ داشته و تکریم می‌کنیم.
حضرت (ع) پس از شنیدن پاسخ آنان فرمود: به خداوند قسم اُمرا و زمامداران شما از این کار شما سود و بهره‌ای نمی‌برند و تنها شما با این عمل در دنیای خود بر خویشتن سخت گرفته و آخرت را برای خود سخت و مشقت بار می‌سازید.
سپس در ادامه فرمودند: و چه زیان بار خواهد بود مشقت و رنجی که به دنبال آن عِقاب خداوند است و چه پُر منفعت است آرامشی که با آن امان ماندن از آتش جهنم مهیا شود.
واژه «تَشْقُوْنَ» از «شقاء» در معنای مشقت و کلمه «تَشْقَوْنَ» از شقاوت در معنای بدبختی می‌باشد و کلمه «دَعَة» به معنی آرامش است.
در کتاب صفین پس از آخرین عبارت آمده است که حضرت امیر فرموده بودند که این عمل را دگر بار تکرار نکنید.
در اعصار گذشته و همچنین امروزه در برخی از مناطق دنیا معمول است که اهالی کشوری یا شهری برای تکریم فرمانروایان خویش کارهایی انجام می‌دانند که نهایت خواری و ذلت را نشان می‌داد. اُمرا نیز با مشاهده چنین اعمالی خوشحال و شاد می‌شدند زیرا آنان همیشه دوست داشتند شهروندانشان را دون، بی مقدار و خوار بدانند. این فکر باعث می‌شد آنان خود را وابسته دانسته و اندیشه قیام در برابر حکومت جبار و سلطه گر به سرشان نزند. اما دین اسلام این چنین نیست چرا که در این دین که ناب ترین و کامل‌ترین ادیان الهی است انسان‌ها بر یکدیگر جز به تقوا برتری ندارند. آنان اشرف مخلوقات هستند و خداوند متعال جهان و هر آن‌چه که در آن است برای او و مسخر او کرده است. اسلام این امر را نمی‌پذیرد که انسان های مومن برای تکریم و تعظیم فرمانرواها به اعمال و کارهایی که موجب خواری آنان می‌شوند، تن دهند. بدون شک اگر که به جای مولای متقیان حضرت علی (ع)، معاویه قرار داشت، آن مردم را به انجام این عمل ذلیلانه تشویق می‌نمود، اما امام که پس از رسول خدا (ص) ولی بر حق مسلمانان بود، آنان را هشدار داده و با بیان سه دلیل آن‌ها را از انجام این عمل بر حذر کرد.
نخست این‌که فرمانروایان و اُمرا هیچ منفعت عاقلانه‌ای از این کار عایدشان نمی‌شود و ممکن است این عمل به کبر و غرور آن‌ها بیافزاید و سبب شود آن‌ها شخصیت خویش را گم کنند.
دوم این‌که این عمل موجب مشقت و سختی توده‌های مردم می‌گردد و برخی اوقات ممکن است در چنین شرایطی (مراسم در پیش امرا حرکت کردن) انسان های ضعیف و ناتوان زیر دست و پا بمانند.
و سوم این‌که این کار که عمل ناصالح و ناصوابی است گرفتاری و بدبختی در آخرت را به همراه خواهد داشت چرا که نوعی شرک به شمار می‌رود.
و اما بر عکس این مورد، اگر که انسان ها به تجلیل، تکریم و احترام معقول بسنده کنند و به جای این سختی آرامش را برای خود پذیرا باشند، آرامشی که در امان ماندن از آتش جهنم را به همراه دارد، علاوه بر این‌که فرمانروایان مغرور و متکبر نمی‌شوند مردم نیز به مشقت و سختی توأمان با خواری گرفتار نمی‌گردند و در سرای آخرت سر بلند می‌شوند.
در حدیث مرتبط از امام صادق (ع) این چنین آمده است: در روزی امام علی (ع) به سراغ یاران خود رفت در حالی که بر مَرکبی سوار بود. در این هنگام عده‌ای پشت سر ایشان حرکت کردند. امام به آنان نگاهی کرد و فرمود: آیا با من کاری دارید؟ آنان گفتند: خیر ای امیر مومنان، ما دوست داریم که به همراه تو راه برویم. امام به آنان فرمود: برگردید، چرا که حرکت پیاده در کنار سواره باعث مفسده برای فردی که سوار است و موجب خواری برای شخصی که پیاده است، می‌شود.
در ادامه امام صادق (ع) فرمودند: بار دیگر امام علی (ع) سوار بود و گروهی پشت سر ایشان به راه افتادند. حضرت به آنان فرمود: برگردید، چون که صدای کفش‌های شما پشت سر انسان‌ها باعث فساد قلوب حمقا می‌شود.
نکته‌ای که در انتها باید به آن اشاره کرد این است که مقصود از این حکمت این نیست که بزرگان احترام نشوند، بلکه هدف این است که آن بخش از احترام‌هایی که نسبت به اُمرا و همانند آن‌ها روا داشته می‌شود و نشان دهنده‌ی خواری احترام کنندگان است و موجب کبر احترام شوندگان می‌شوند، ترک شوند.
موسسه معراج النبی استان خوزستان