سوره فجر با سی آیه کوتاه، یکی از سوره‌های جز سی قرآن کریم می‌باشد که در شهر مکه بر حضرت محمد (ص) نازل شده است. نام این سوره بر گرفته از آیه نخست آن و به معنای سپیده دم است و خداوند متعال در آن به سرگذشت قوم‌های عاد، فرعون و ثمود اشاره کرده و از فساد و طغیان این سه قوم سخن به میان آورده و می‌فرماید که آدمیان جملگی در معرض ابتلائات الهی هستند ولی در این میان گروهی به جهت فراموش کردن نعمات بی کران خداوند در این امتحان شکست می‌خورند [1]. در این مطلب به تفسیر آیه‌های ابتدایی سوره فجر بر اساس تفسیر نمونه پرداخته خواهد شد.
آیات ابتدایی سوره فجر
بِسْمِ اللَّـهِ الرَّ‌حْمَـنِ الرَّ‌حِيمِ
به نام خداوند بخشنده مهربان
وَ الْفَجْرِ (1)
و قسم به سپیده دم
وَ لَيَالٍ عَشْرٍ (2)
و شب‌های دهگانه
تفسیر آیاتی از سوره فجر
خداوند متعال در ابتدای سوره فجر به پنج قسم بیدارگر و مهم اشاره می‌کند. در اولین آیه حق تعالی می‌فرماید: و سوگند به سپیده صبح (شکافته شدن پرده شب). سپس و در آیه بعدی می‌فرماید: و سوگند به شب‌های دهگانه.
واژه «فجر» به معنای شکافتن وسیع است و بدان جهت که نور صبح تاریکی و ظلمات شب را می‌شکافد به فجر تعبیر شده است و فجر بر دو نوع می‌باشد: فجر کاذب و فجر صادق.
به سپیده صبح که طولانی است و در آسمان دیده می‌شود و به مانند دُم روباه است، فجر کاذب گویند و فجر صادق همان سپیده‌ای است که از همان ابتدا در افق گسترده می‌شود و نور و شفافیت ویژه‌ای دارد. در حقیقت فجر صادق نشانه پایان شب و شروع روز است (شروع نماز صبح و امساک روزه از این زمان است).
برخی از مفسران این واژه را تنها به معنی اصلی آن یعنی سپیده دم تفسیر نموده‌اند که قطعا یکی از آیاتی است که به خوبی عظمت خداوند را نشان می‌دهد. فجر نقطه عطفی است در حیات انسان‌ها و تمامی موجودات روی این کُره خاکی و شروعی است برای حاکمیت نور و به پایان رسیدن تاریکی و ظلمت. در واقع شروع جنبش موجودات و به پایان رسیدن سکوت و خواب است و بدین سبب است که خداوند به آن قسم خورده است.
در این میان برخی دیگر از تفسیر کنندگان آن را به معنای فجر شروع مُحرم که آغاز سال نوی قمری است، تفسیر نموده‌اند و بعضی دیگر سپیده دم روز عید قربان که مراسم پُر فضیلت حج در آن انجام می‌شود و به شب‌های دهگانه متصل است را فجر گفته‌اند. از دیگر تفاسیر ذکر شده برای واژه فجر، صبح‌های ماه مبارک رمضان و سپیده دم روز جمعه است.
آیه نخست مفهوم گسترده‌ای دارد که تمامی آن‌چه گفته شد را شامل می‌گردد، اگر چه برخی از مصادیق از برخی دیگر واضح‌تر و مهم‌تر هستند.
البته برخی نیز معنی آیه نخست را از آن‌چه بیان شد وسیع‌تر دانسته و بیان کردند مقصود از کلمه فجر هر روشنایی است که در دل ظلمت و تاریکی می‌درخشد.
پس درخشش و آشکار شدن اسلام و رسول خدا (ص) در عصر جاهلیت که تاریکی و ظلمت در آن بیداد می‌نمود خود مصداق فجر است و یا ظهور منجی عالم بشریت حضرت مهدی (عج) آن هنگام که جهان از ظلم و ستم مملو می‌گردد خود از مصادیق فجر است. همچنین قیام اباعبدالله الحسین (ع) برای زنده نگه داشتن اسلام و نشان دادن چهره تاریک بنی امیه مصداقی از مصادیق فجر است و حتی می‌توان نخستین بارقه‌های بیداری که در دل تاریک گنهکاران آشکار می‌شود را می‌توان مصداق این واژه دانست.
ناگفته نماند که این تنها گسترش مفهومی کلمه فجر در آیه نخست این سوره است.
و اما در آیه دوم مقصود از شب‌های دهگانه، همان ده شب ماه ذی الحجه است که شاهد عظیم‌ترین و تکان دهنده‌ترین اجتماع‌های عبادی و سیاسی مسلمانان سر تا سر دنیا است.
این معنا در حدیثی از رسول خدا (ص) که توسط جابر بن عبدالله انصاری روایت شده آمده است.
برخی از مفسران البته شب‌های دهگانه را ده شب آخر ماه مبارک رمضان که شب قدر یکی از آن‌ها است دانسته‌اند و برخی دیگر این ده شب را دهه اول مُحرم گفته‌اند.
البته که جمع میان تفاسیر گفته شده نیز ممکن است.
در بعضی از روایت‌های منقول که به بطن آیات اشاره دارند، فجر به وجود امام زمان (عج) و شب‌های دهگانه به ده امام پیش از او و «شفع» در آیه بعد به علی علیه السلام و حضرت فاطمه (س) (تفسیر آن بعدا می‌آید) تفسیر شده‌اند.
در هر صورت قسم به این شب‌های دهگانه به هر تفسیری که باشد نشان دهنده‌ی اهمیت بسیار آن‌ها می‌باشد زیرا همواره در قرآن کریم سوگند به مهم‌ترین چیزها شده است.
منبع:
[1] برای آشنایی بیشتر با سوره فجر به مطلب «معرفی سوره فجر» مراجعه کنید.
- تلاوت ترتيل «سوره فجر» با صدای استاد فاطمی