در این مطلب و در ادامه مطلب «تفسیر سوره بلد – بخش اول» به تفسیر آیات پنجم تا هفتم این سوره که برگرفته از تفسیر نمونه است، خواهیم پرداخت. سوره بلد یکی از سوره‌های جزء سی قرآن کریم (نودمین سوره بر اساس ترتیب کنونی و سی و پنجمین [1] سوره بر اساس ترتیب نزول) است که دارای بیست آیه کوتاه می‌باشد و در شهر مکه بر پیامبر عظیم الشأن بعد از سوره ق و قبل از سوره طارق نازل شده است. در این سوره ابتدا به این موضوع که زندگی آدم همواره با مشکلات، سختی‌ها و ناملایمت‌ها همراه است، پرداخته می‌شود. سپس از سعادت و شقاوت یا همان عاقبت بد انسان سخن به میان می‌آید و به اختیار آدمی در انتخاب هر یک از این دو راه اشاره می‌گردد. همچنین در این سوره عوامل سعادت، شقاوت و فرجام هر یک از این دو راه بیان شده‌اند.
آیه هایی از سوره بلد
أَيَحْسَبُ أَن لَّن يَقْدِرَ عَلَيْهِ أَحَدٌ ﴿٥﴾ يَقُولُ أَهْلَكْتُ مَالًا لُّبَدًا ﴿٦﴾ أَيَحْسَبُ أَن لَّمْ يَرَهُ أَحَدٌ ﴿٧﴾
آیا آدمی گمان می‌کند که هیچ کس نمی‌تواند بر او دست یابد؟ (5) می‌گوید: من مال بسیاری را تباه نمودم (6) آیا (آدم) گمان می‌نماید که هیچ کس او را مشاهده نکرده و نمی‌بیند؟! (7)
تفسیر آیه هایی از سوره بلد
خداوند متعال پس از آیه چهارم سوره بلد که به این موضوع اشاره داشت که آدمی همواره با ناملایمات، سختی‌ها و مشکلات رو به رو است، در آیه پنجم می‌فرماید: آیا آدمی گمان می‌کند که هیچ کس نمی‌تواند بر او دست یابد؟
اشاره به این موضوع که آمیخته شدن زندگی و حیات انسان با سختی‌ها و دشواری‌ها خود بر این موضوع دلالت دارد که آدمی قدرتی ندارد. اما انسان بر مَرکَب غرور سوار شده و هر نوع عملی که گناه و جرم به شمار می‌رود را مرتکب می‌گردد، انگار که خویشتن را در مکانی امن مشاهده می‌کند به گونه‌ای که از مجازات الهی به دور است. آن هنگام که دارای قدرت می‌شود، جملگی احکام خداوند را رعایت نکرده و زیر پا می‌گذارد به شکلی که خدای عز و جل را بنده نخواهد بود. آیا واقعا این چنین است که او از مجازات الهی به دور بوده و نجات می‌یابد؟! چه اشتباه و خطای بزرگی!!
البته این احتمال نیز وجود دارد که مقصود افراد ثروتمندی هستند که گمان می‌کردند هیچ کس قدرت این را ندارد که ثروتشان را بگیرد.
همچنین بیان شده مقصود اشخاصی هستند که باور داشتند احدی آنان را در مقابل اعمال و کردارشان بازخواست نمی‌کند.
اما آیا پنجم از مفهوم جامعی برخوردار است که احتمال می‌رود تمامی این تفاسیر را دربر گیرد.
علاوه بر آن‌چه که گفته شد، برخی بیان کردند که آیه پنجم سوره بلد به مردی به نام ابو الاسد از قبیله جمح اشاره دارد. او به اندازه‌ای قوی بود که اگر روی یک قطعه چرمی می‌نشست ده نفر با هم نمی‌توانستند آن را از زیر او بکشند و چرم پاره می‌شد و او تکانی نمی‌خورد. اما لازم است گفته شود که نظر داشتن آیه پنجم به چنین شخص یا اشخاص مغروی از عمومیت مفهوم آن آیه جلوگیری می‌کند.
در ادامه سوره آمده است: می‌گوید: من مال بسیاری را تباه نمودم.
این آیه شریفه اشاره به افراد دارد که آن هنگام که به آنان پیشنهاد می‌شد که مالی را در کار خیری صرف نمایند از روی غرور بیان می‌کردند که ما در این راه‌ها فراوان صرف کردیم، در حالی که آنان چیزی را برای خداوند و در راه او انفاق نکرده بودند و اگر که مالی به افراد مختلف داده بودند تماما برای اهداف شخصی، ریا و همچنین تظاهر بوده است.
برخی نیز درباره این آیه گفته‌اند که به آن گروه از انسان‌ها اشاره دارد که اموال و ثروت فراوانی در عداوت با اسلام، رسول خدا (ص) و موارد مرتبط با اسلام ستیزی صرف کرده بودند و به این عمل خویش افتخار می‌کردند. در حدیثی آمده است که در روز جنگ احزاب یا همان خندق زمانی که امام علی (ع) دین اسلام را به عمرو بن عبدود عرضه داشت او در جواب حضرت گفت: پس آن همه اموال و ثروتی که بر ضدتان صرف نمودم چه می‌شود؟!
برخی از مفسران نیز بیان کردند که این آیه از سوره بلد به برخی از سران قریش چون حارث بن عامر اشاره دارد که مرتکب گناهی شده بود و راه رهایی از آن را از پیامبر اکرم (ص) پرسید و رسول خدا (ص) فرمود که کفاره آن را پرداخت نماید و او گفت که از زمانی که به دین اسلام در آمده است اموال و ثروتش در کفاره و نفقات نابود شده است.
البته جمع میان این سه تفسیر مانعی ندارد اگر چه تفسیر نخست با آیه بعدی متناسب تر می‌باشد.
تعبیر به «أَهْلَكْتُ» به این موضوع اشاره داد که بهره‌ای از مال عاید او نشده و اموال او به حقیقت نابود گشته‌اند. واژه «لُّبَد» در معنای شی انبوه و متراکم است و در این آیه به معنای مال بسیار است.
در آیه هفتم و در ادامه آیات پیش حق تعالی می‌فرماید: آیا (آدم) گمان می‌نماید که هیچ کس او را مشاهده نکرده و نمی‌بیند؟!
در واقع آدمی از این حقیقت غافل می‌باشد حق تعالی نه تنها ظاهر اعمال و کردار او را در نهان و آشکار می‌بیند بلکه از Hن‌چه که در عمق حان و قلب آدمی است نیز با خبر می‌باشد. مگر غیر از این است که خداوندی که وجود او بر همه چیز احاطه دارد به چیزی ناآگاه باشد یا آن را نبیند؟! در واقع آن‌هایی که به سبب جهل و ندانستن خویشتن را از مراقبت همیشگی خداوند دور می‌دانند، غافلان بی خبر می‌باشند.
حق تعالی می‌داند که آنان مال خویش را از چه راهی به دست آورده و در چه مسیری صرف می‌کنند.
در حدیثی از پیامبر (ص) که توسط ابن عباس نقل شده، آمده است: در روز قیامت بنده تا زمانی که از چهار چیز سوال نشود، قدم از قدم برنمی‌دارد: از عمر او که در چه راهی صرف شد؟ از مال او از کجا به دست آمده و در چه راهی مصرف شده است؟ و از عمل او که چه کاری انجام داده است و از محبت ما اهل بیت [2] …
منابع:
[1] بر اساس روایات ردیف‌های 32 تا 35 نزول برای این سوره گزارش شده‌اند.
[2] خصال جلد1، صفحه 253
- تلاوت ترتیل سوره مبارکه «بَلـَد» با صدای استاد «احمد خلیل شاهین»