خداوند متعال در قرآن کریم به شخصیت‌ها و اقوام بسیاری اشاره کرده است که لقمان حکیم یکی از آن‌ها می‌باشد. لقمان حکیم شخصی عالم و با اخلاق بوده که به برخورداری از مواعظ و حکمت‌های اخلاقی در ارتباط با اعتقادات، رفتارهای فردی و اجتماعی در میان مردم شهرت داشته است. این فرد پیش از اسلام می‌زیست و در این‌که اصل او به چه قوم و چه دورانی بر می‌گردد اختلاف وجود دارد، برخی او را از قوم عاد گفته‌اند و برخی دیگر نسبت بنی اسرائیلی به وی داده‌اند. در قرآن کریم و در سوره‌ای به نام لقمان خداوند متعال به برخی از مواعظ و حکمت‌های او اشاره فرموده است و در کتب روایی نیز بخشی از وصیت‌های لقمان به فرزندش آورده شده‌اند. به همین جهت در این مطلب بر آن شدیم تا ده نصیحت لقمان حکیم به فرزندش را گردآوری نموده و به رشته تحریر در آوریم.
ده نصیحت لقمان حکیم به فرزندش
- يا بُنَيَّ اِنّي خَدَّمْتُ اَرْبَعَمِأَةَ نَبِيٍ و اخذْتُ مِنْ كَلامِهِمْ أرْبَعَ كلماتٍ، و هِيَ : إذا كُنْتَ في الصّلوةِ فاحْفَظْ قَلْبَكَ، وَ إذا كُنْتَ عَلَي المائدةِ فَاحفَظْ حلقَكَ، و إذا كُنْتَ في بَيْتِ الْغَيْرِ فاحْفَظْ عينَك، وإذا كُنْتَ بَيْنَ الخَلقِ فاحْفَظْ لِسانَكَ؛ [1]
ای پسرم! من چهارصد پیغمبر را خدمت نمودم و از کلام آن‌ها چهار سخن را انتخاب کردم:
- زمانی که در حال نماز بودی، حضور قلبت را حفظ نما.
- وقتی که بر سر سفره نشسته‌ای گلوی خویش را (از مال حرام) حفظ کن.
- و اگر که به خانه‌ی دیگری رفتی چشم خویش را (از نظر به نامحرم) محفوظ گردان.
- اگر که در میان مردم بودی زبان خویش را حفظ کن.
- صُم صَوماً يَقطَعُ شَهوَتَكَ، و لا تَصُم صَوماً يَمنَعُكَ مِنَ الصَّلاةِ ؛ فَإِنَّ الصَّلاةَ أحَبُّ إلَى اللّهِ مِنَ الصِّيامِ [2]
روزه‌ای بگیر که شهوت تو را قطع کند و روزه‌ای نگیر که از نماز تو را باز دارد، چون که نماز در نزد خداوند محبوب تر و دوست داشتنی تر از روزه است.
- يا بُنَيَّ، إنَّ الدُّنيا بَحرٌ عَميقٌ، قَد هَلَكَ فيها عالَمٌ كَثيرٌ، فَاجعَل سَفينَتَكَ فيهَا الإِيمانَ ، وَاجعَل شِراعَهَا التَّوَكُّلَ ، وَاجعَل زادَكَ فيها تَقوَى اللّهِ، فَإِن نَجَوتَ فَبِرَحمَةِ اللّهِ ، وإن هَلَكتَ فَبِذُنوبِكَ [3].
ای پسرم! همانا دنیا بحری عمیق است که عده‌ی بسیاری در آن به هلاکت رسیدند، پس کِشتی خود را در آن ایمان به خدا، و بادبان آن را توکل و توشه خود را در آن تقوای الهی قرار ده، پس اگر که نجات یافتی از رحمت الهی است و اگر که هلاک گشتی به سبب گناهانت می‌باشد.
- وَ لاَ تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَ لاَ تَمْشِ فِى الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لاَ يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ * وَ اقْصِدْ فِى مَشْيِكَ وَ اغْضُضْ مِن صَوْتِكَ إِنَّ أَنكَرَ الْأَصْوَ تِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ [4].
با بی اعتنایی و متکبرانه از مردم روی مگردان و با غرور بر روی زمین راه مرو که خداوند متعال هیچ متکبر فخر فروشی را دوست ندارد. و در راه رفتن میانه و اعتدال را رعایت نما، از صدای خود کم کن (هیچ گاه فریاد نزن) که بی تردید زشت‌ترین صداها صدای خران می‌باشد.
- يا بُنَيَّ ، أقِمِ الصَّلاةَ ، فَإِنَّما مَثَلُها في دينِ اللّه ِ كَمَثَلِ عُمُدِ فُسطاطٍ ؛ فَإِنَّ العَمودَ إذَا استَقامَ نَفَعَتِ الأَطنابُ وَ الأَوتادُ وَ الظِّلالُ، و إن لَم يَستَقِم لَم يَنفَع وَتِدٌ و لا طُنُبٌ و لا ظِلالٌ[5].
ای پسرم، نماز را به پا دار، پس همانا مَثَل آن در دین خدا همانند عمود (ستون) خیمه است، هر گاه عمود خیمه پا بر جا و پایدار باشد، طناب‌ها، میخ‌ها و سایه بان‌ها سود می‌بخشند، (در غیر این صورت) عمود خیمه پا بر جا نباشد، میخ، طناب و سایه بان منفعتی نخواهند داشت.
- يا بُنَيَّ تَعَلَّمِ الْحِكْمَةَ تَشْرَفْ، فَاِنَّ الْحِكْمَةَ تَدُلُّ عَلَي الدِّينِ، وَ تُشَرِّفُ الْعَبْدَ عَلَي الْحُرِّ، وَ تَرْفَعُ الْمِسْكينَ عَلَي الْغَنِيّ، وَ تُقَدِّمُ الصَّغيرَ عَلَي الْكَبيرِ، وَ تُجْلِسُ الْمِسْكِينَ مَجالِسَ الْمُلُوكِ، وَ تَزيدُ الشَّرِيفَ شَرَفا، وَ السَّيِدَ سُؤْدَدا، وَ الْغَنِيَّ مَجْدا … [6]
ای پسرم! حکمت را یاد بگیر تا به مقام و جایگاه شرافت برسی، زیرا حکمت راهنمای دین است و موجب شرافت غلام بر آزاد می‌شود. تهی دست (مسکین) را بر ثروتمند برتری می‌بخشد و کوچک را بر بزرگ مقدم می‌دارد و فقیر درمانده را در مقام ملوک قرار می‌دهد و بر شرافت آدم شریف خواهد افزود و آقایی آقا را بیش و غنی و دارا را ستوده می‌کند …
- ابُنَيَّ ، إنَّ الدُّنيا بَحرٌ و قَد غَرِقَ فيها جيلٌ كَثيرٌ، فَلتَكُن سَفينَتُكَ فيها تَقوَى اللّه ِ تَعالى، وَليَكُن جِسرُكَ إيمانا بِاللّه ِ، وَليَكُن شِراعُهَا التَّوَكُّلَ، لَعَلَّكَ ـ يا بُنَيَّ ـ تَنجو و ما أظُنُّكَ ناجِياً [7].
ای پسرم، همانا جهان بحری است که گروه های کثیری در آن غرق گشته‌اند، پس می‌بایست کِشتی تو در آن تقوای الهی باشد و پل تو ایمان به خداوند و بادبان کِشتی توکل، تا شاید – ای فرزندم- نجات یابی، و من گمان نمی‌کنم که نجات پیدا کنی.
- يَـبُنَىَّ لاَ تُشْرِكْ بِاللَّهِ و عَلَيكَ بِتَقوَى اللّهِ، و ذِكرِ اللّهِ، و حُبِّ اللّهِ، و خَوفِ اللّهِ، و رَجاءِ بابٍ عِندَ اللّهِ؛ فَإِنَّكَ إذا قَبِلتَ ذلِكَ أعَزَّكَ اللّه [8]
ای پسرم با خداوند شریکی قرار مده، و بر تو باد به تقوای خدا، یاد خدا، دوست داشتن خدا و ترس از خدا و امید داشتن به (گشوده شدن) دری نزد خدا، چرا که اگر این‌ها را قبول کنی خداوند متعال تو را عزیز می‌کند.
- يَـبُنَيَّ لاَ تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُـلْمٌ عَظِيمٌ [9]
ای پسرم، با خداوند کسی یا چیزی را شریک قرار مده (به خدا شرک نورز)، همانا شرک ظلم و ستمی بزرگ است.
- يَـبُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَوةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنكَرِ وَ اصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ [10]
ای فرزندم! نماز را به پا دار و امر به معروف کن و نهی از منکر نما و بر آن‌چه که به تو می‌رسد (مقصود آسیب است) صبر پیشه کن، همانا آن(نشان دهنده و حاکی) از عزم در امور است.
منابع:
[1] شيخ حرّ عاملي، با تصحيح علي مشكيني، المواعظ العددية، صفحه142
[2] بحار الأنوار : جلد 13 صفحه 411 حدیث 2 و صفحه 417 حدیث 10
[3] بحار الأنوار : جلد 13 صفحه 411 ح 2
[4] قرآن، سوره لقمان، آیات 18 و 19
[5] كنز الفوائد : جلد 2 صفحه 66 ، أعلام الدين : صفحه 327
[6] بحارالانوار، جلد13، صفحه430.
[7] قصص الأنبياء : صفحه 190 ح 238
[8] الفردوس بمأثور الخطاب : جلد 4 صفحه 422 حدیث 7231
[9] قرآن کریم، سوره لقمان، آیه 13
[10] سوره لقمان، آیه 17
- تلاوت ترتیل آیه 17 سوره لقمان – شاطری ابوبکر
يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا أَصَابَكَ ۖ إِنَّ ذَٰلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ
پسرم! نماز را برپا دار، و امر به معروف و نهی از منکر کن، و در برابر مصایبی که به تو می‌رسد شکیبا باش که این از کارهای مهمّ است!