برزخ عالم میان دنیای فانی و آخرت باقی و ابدی است که انسان‌ها پس از مُردن به آن وارد شده و تا روز قیامت در آن می‌مانند. در این عالَم که به عالَم مثال و عالَم قبر نیز شهرت دارد، افراد مومن و کافر هر یک طبق آنچه که در دنیای فانی انجام داده‌اند (اعمال خوب و بد) در بهشت و یا جهنم برزخی قرار می‌گیرند و امکانی که در این دنیا با انجام اعمال اختیاری برای تکامل و رسیدن به درجات بالاتر یا تنزل به درجات پایین تر وجود داشته از آنان به غیر از کودکان سلب می‌گردد. البته تکامل و تنزل به وسیله اعمالی که پیش‌تر آدمی در دنیا انجام داده است وجود دارد و پرونده اعمال افراد از این جهت باز بوده و در آن خوبی و یا بدی درج می‌شود … درباره برزخ و احوال مومنان و کافران از ائمه اطهار علیهم السلام احادیث بسیاری روایت شده است که در این مطلب به نگارش برخی از آن‌ها می‌پردازیم.
برزخ در احادیث و کلام ائمه (ع)
پیامبر اکرم (ص)
- عندَ وقوفِه على قَتْلى بَدرٍ : يا أبا جهلٍ يا عُتبةُ يا شَيبةُ يا اُميّةُ ، هل وجَدْتُم ما وَعَدَ ربُّكُم حَقّا ؟ فإنّي قد وَجَدْتُ ما وَعَدني ربّي حَقّا . فقالَ عمرُ : يا رسولُ اللّه ِ ، ما تُكَلِّمُ مِن أجسادٍ لا أرواحَ فيها ؟! فقالَ : و الّذي نَفْسي بِيَدِهِ ، ما أنتُم بأسْمَعَ لِما أقولُ مِنهُم ، غيرَ أنَّهُم لا يَسْتَطيعونَ جَوابا [1]
رسول خدا (ص) زمانی که بر سر جنازه‌های کشته شدگان جنگ بدر ایستاد، فرمودند: ای ابوجهل، ای عتبه، ای شیبه و ای امیه، آیا آنچه را که پروردگار شما وعده داد، حق یافتید؟ من آنچه را که خداوند به من وعده نموده بود، حق و راست یافتم. پس عُمر گفت: ای رسول خدا (ص)، با اجسادی که روحی در آن‌ها نیست، سخن می‌گویی؟ حضرت فرمود: به آن‌که جانم در دست اوست سوگند، شما سخنان من را بهتر از آن‌ها نمی‌شنوید، آن‌ها تنها قادر به پاسخگویی نیسند.
امام علی (ع)
- سَلَكُوا في بُطونِ البَرْزخِ سَبيلاً ، سُلِّطَتِ الأرضُ علَيهِم فيهِ فأكَلَتْ مِن لُحومِهِم [2]
(اموات) به راهی در اندرون‌های برزخ قدم می‌گذارند و زمین، در آن‌جا، بر آن‌ها چیره شد و گوشت‌های آنان را خورد.
- يا بنَ نُباتةَ ، لو كُشِفَ لَكُم لَرأيتُم أرواحَ المؤمنينَ في هذا الظَّهرِ حَلَقا يَتَزاوَرونَ و يَتَحدَّثونَ ، إنَّ في هذا الظَّهرِ رُوحَ كلِّ مؤمنٍ ، و بِوادي بَرَهوتَ نَسَمَةُ كُلِّ كافرٍ [3]
ای پسر نباته اگر که پرده‌ها کنار روند، هر لحظه ارواح مومنین را در این پشت (مقصود نجف است) مشاهده خواهید کرد که حلقه زده‌اند و با هم ملاقات می‌کنند و با هم حرف می‌زنند. در این پشت روح هر مومنی هست و در وادی برهوت روح هر کافری قرار دارد.
- يا بنَ نُباتةَ ، إنَّ في هذا الظَّهْرِ ـ يعني النَّجفَ ـ أرواحَ كلِّ مؤمنٍ و مؤمنةٍ في قوالِبَ مِن نورٍ على منابِرَ مِن نورٍ [4]
ای پسر نباته! همانا در این پشت – یعنی نجف – ارواح هر مرد و زن مومنی (تمام مردان و زنان با ایمان) در کالبدهای نورانی و بر روی منبرهای از نور قرار دارد.
امام سجاد (ع)
- هو القَبرُ، و إنَّ لَهُم فيهِ لَمَعيشَةً ضَنْكا. و اللّهِ، إنّ القَبرَ لَرَوضَةٌ مِن رِياضِ الجنّةِ ، أو حُفْرةٌ مِن حُفَرِ النّارِ [5].
امام سجاد علیه السلام در تفسیر آیه «و مِن و رائهم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ [6]» فرمودند: آن برزخ قبر است. آن‌ها در آن زندگی سخت و دشواری دارند. به خداوند قسم که قبر یا باغی از باغات جنت و یا گودالی از گودال‌های جهنم است.
امام جعفر صادق (ع)
- البَرْزخُ القَبرُ، و فيه الثَّوابُ و العِقابُ بينَ الدُّنيا و الآخِرَةِ [7]
برزخ همان قبر است و در آن پاداش و کیفری (برای انسان) در فاصله بین دنیا و آخرت است.
- البَرْزَخُ القبر و فيه الثَّوابُ و العِقابُ بين الدُّنيا و الآخِرَةِ. و الدليل على ذلك أيضا قول العالم عليه السلام : و اللّه ِ ، ما نخاف علَيكُم إلاّ البَرْزخَ
برزخ همان قبر می‌باشد و در آن پاداش و مجازاتی (برای آدمی) در فاصله میان دنیا و آخرت است. و دلیل بر این سخن نیز کلام دانا و عالم اهل بیت (ع) است که فرمود: به خداوند قسم، به چیزی جز برزخ بر شما نمی‌ترسیم.
- في حُجُراتٍ في النّارِ، يأكُلونَ مِن طَعامِها، و يَشْرَبونَ مِن شَرابها، و يَتَزاوَرونَ فيها، و يقولونَ : ربَّنا، لا تُقِمْ لنا السَّاعةَ لِتُنْجِزَ لنا ما وَعَدْتَنا [8]
- إنّ أرواحَ الكُفّارِ في نارِ جَهنّمَ يُعْرَضونَ علَيها يقولونَ : ربَّنا، لا تُقِمْ لنا السَّاعةَ، و لا تُنْجِزْ لنا ما وَعَدْتَنا، و لا تُلْحِقْ آخِرَنا بأوَّلِنا! [9]
همانا ارواح و جان‌های کافران در آتش جهنم است و بر آن عرضه می‌شوند و می‌گویند: پروردگارا! برای ما قیامت را بر پا نکن، و آنچه را که به ما وعده دادی (بدان ما را تهدید نمودی) اجرا نکن، و آخر ما را به اولمان ملحق نساز.
- أمَا إنّهُ لا يَبقى مؤمنٌ في شرقِ الأرضِ و غربِها إلاّ حَشَرَ اللّه ُ رُوحَهُ إلى وادِي السَّلامِ . [ قالَ الراوي: ]فقلتُ لَهُ : و أينَ وادِي السَّلامِ ؟ قالَ : ظَهرُ الكوفةِ ، أمَا إنّي كأنّي بِهِم حَلَقٌ حَلَقٌ قُعودٌ يَتَحدَّثونَ [10]
و اما خداوند متعال ارواح و جان‌های افراد مومن را از شرق و غرب دنیا در وادی السلام جمع می کند. (راوی گفت) پس به ایشان عرض کردم و این وادی السلام در کجا قرار دارد؟ حضرت فرمود در پشت کوفه. گویی با آن‌ها هستم که گروه گروه نشسته و با هم حرف می‌زنند.
- أرواحُ المؤمنينَ في حُجُراتٍ في الجنّةِ ، يأكُلونَ مِن طَعامِها، و يَشْرَبونَ مِن شَرابِها، و يَتَزاوَرونَ فيها، و يقولونَ: ربَّنا، أقِمْ لنا السّاعةَ لِتُنْجِزَ لنا ما وَعَدْتَنا [11]
ارواح افراد با ایمان در اتاق‌هایی و در بهشت سکونت دارند، از طعام و غذاهای آن می‌خورند و از نوشیدنی‌های آن می‌نوشند و در آن با یکدیگر دیدار می‌کنند و می‌گویند: پروردگارا! روز قیامت را بر ما برسان تا آنچه را که به ما وعده نمودی، عطا کنی و محقق نمایی.
منابع:
[1] كنز العمّال : 29874
[2] نهج البلاغه: خطبه 221
[3] بحار الأنوار : 6 / 242 / 65
[4] بحار الأنوار : 6 / 237 / 55
[5] بحارالانوار:78/148/10
[6] سوره مومنون، آیه 100
[7] تفسیر نور الثقلین:3/553/120
[8] المحاسن : 1 / 285 / 562
[9] بحار الأنوار : 6 / 270 / 127
[10] بحار الأنوار : 6 / 268 / 118
[11] المحاسن : 1 / 285 / 562
- تلاوت ترتیل آیه 100 سوره مومنون – عبدالله مطرود
لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ ۚ كَلَّا ۚ إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا ۖ وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَىٰ يَوْمِ يُبْعَثُونَ
شاید در آنچه ترک کردم (و کوتاهی نمودم) عمل صالحی انجام دهم!» (ولی به او می‌گویند:) چنین نیست! این سخنی است که او به زبان می‌گوید (و اگر بازگردد، کارش همچون گذشته است)! و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند.