در این نوشتار به تفسیر بخش پایانی سوره لیل (آیات 17 تا 21) که بر گرفته از تفسیر نمونه آیت الله مکارم شیرازی است خواهیم پرداخت. سوره مبارکه لیل نود و دومین سوره قرآن کریم بر اساس ترتیب کنونی است. این سوره متشکل از 21 آیه کوتاه می‌باشد که حق تعالی در آن‌ها به احوال و سرنوشت دو گروه از مردم، تنگ نظران بی ایمان و پرهیزکاران که در راه خدا و تنها برای خشنودی او انفاق می‌کنند، پرداخته است.
آیه های پایانی سوره لیل
وَ سَيُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى (17) الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّىٰ (18) وَ مَا لِأَحَدٍ عِندَهُ مِن نِّعْمَةٍ تُجْزَىٰ (19) إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلَىٰ (20) وَ لَسَوْفَ يَرْضَىٰ (21)
… و به زودی با تقواترین (مردم – انسان‌ها) را از آن (آتش) دور می‌دارند (17) آن‌کس که مال خویش را در راه خدا می‌بخشد (انفاق می‌کند) تا پاک گردد (18) و حال آن‌که هیچ کس را نزد او (خداوند) حق نعمتی نیست تا بخواهد (به وسیله مالی که انفاق نموده) او را پاداش دهد (19) بلکه (فرد انفاق کننده با تقوا مال خویش را در راه پروردگار انفاق می‌نماید) تا رضا و خشنودی پروردگار بزرگ مرتبه و والای خود را به دست آورد (20) و شخصی این‌چنین به زودی راضی و خشنود خواهد شد (21).
تفسیر آیه های پایانی سوره لیل
در ادامه مطالب قبلی که تا آیه شانزدهم سوره لیل تفسیر شد. خداوند در آیه هفدهم و هجدهم این سوره می‌فرماید: و به زودی با تقواترین (مردم – انسان‌ها) را از آن (آتش) دور می‌دارند. آن‌کس که مال خویش را در راه خدا می‌بخشد (انفاق می‌کند) تا پاک گردد.
عبارت و تعبیر «يَتَزَكَّى» به قصد تقرب الهی و نیت خالص اشاره دارد، چه این عبارت به معنای کسب رشد و نمو معنوی باشد یا کسب و به دست آوردن پاکی مال، زیرا واژه «تزکیه» به دو معنای نمو یا رشد و پاک کردن در قرآن کریم آمده است. به عنوان نمونه خداوند متعال در آیه 103 سوره توبه می‌فرماید: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِهَا وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ ۖ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ ۗ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» به این معنا که از اموال آنان زکاتی بگیر تا به وسیله آن، آن‌ها را پاک ساخته و رشد دهی (پرورش دهی) و در (زمان اخذ زکات) بر آنان دعا نما که دعایت موجب آرامش آن‌ها می‌باشد. همانطور که مشاهده می‌شود در این آیه تزکیه در معنای رشد، نمو و پرورش آمده است.
در ادامه سوره، خداوند متعال برای تاکید نمودن بر موضوع نیت خالص آن‌ها در زکاتی که می‌دهند و انفاق‌هایی که می‌کنند، می‌فرماید: و حال آن‌که هیچ کس را نزد او (خداوند) حق نعمتی نیست تا بخواهد (به وسیله مالی که انفاق نموده) او را پاداش دهد. بلکه (فرد انفاق کننده با تقوا مال خویش را در راه پروردگار انفاق می‌نماید) تا رضا و خشنودی پروردگار بزرگ مرتبه و والای خود را به دست آورد [1].
به تعبیری دیگر می‌توان این گونه گفت که بسیاری از بخشش و انفاق‌هایی که در بین مردم وجود دارند پاسخی به بخششی مشابه از سوی طرف مقابل است که پیش‌تر از جانب آن صورت گرفته است، البته که پاسخ به احسان دیگران با احسان و نیکی کردن به آنان پسندیده و نیکوست اما حساب آن از انفاق‌های خالصانه افراد با تقوا جدا می‌باشد. آیه‌های 19 و 20 سوره لیل در حقیقت به این امر اشاره دارند که انفاق افراد باتقوا نه به جهت ریا می‌باشد و نه برای جواب گویی به احسان فرد مقابل بلکه تنها هدف آنان از انفاق و بخشش به دیگران جلب خشنودی و رضای حق تعالی می‌باشد و به همین سبب است که این‌گونه انفاق‌ها ارزش بالایی دارند.
واژه «وجه» در آیه بیستم در معنای ذات آمده است و مقصود خشنودی ذات منزه و پاک حق تعالی است.
عبارت «رَبِّهِ الْأَعْلَى» در این آیه نیز نشان دهنده این است که این انفاق با معرفت تمام انجام می‌شود، یعنی در حالی صورت می‌پذیرد که شخص انفاق کننده هم به ربوبیت حق تعالی آشنا می‌باشد و هم از جایگاه بلند و والای او آگاه است.
ضمنا این استثناء هر نوع نیت انحرافی را نفی خواهد کرد همانند انفاق و بخشش به سبب خوشنام شدن و جلب توجه انسان‌ها و به دست آوردن جایگاه اجتماعی، چرا که معنا و مفهوم آن ویژه و منحصر نمودن انگیزه و هدف در جلب رضایت و خشنودی خداوند است.
و در نهایت خداوند در آیه بیست و یکم که آخرین آیه سوره لیل می‌باشد به بیان اجر و پاداش بزرگ این گروه از مردم می‌پردازد و در یک عبارت کوتاه می‌فرماید: و شخصی این‌چنین به زودی راضی و خشنود خواهد شد.
بله همانطور که فرد برای رضا و خشنودی حق تعالی بدون هیج نیت انحرافی عملی انجام دهد، خداوند متعال نیز او را راضی خواهد نمود، رضایتی مطلق، گسترده، بدون شرط، غیر قابل تصور و نامتناهی. رضایت و خشنودی که همه نعمات الهی در آن جمع هستند.
در حقیقت خداوندی که والا مرتبه و بزرگ است به طور قطع پاداش او نیز والا و عظیم خواهد بود.
برخی از مفسران قرآن کریم احتمال داده‌اند که ضمیر به کار رفته در عبارت «يَرْضَى» به خداوند مرتبط است و به او باز می‌گردد به این معنا که خداوند به زودی از این گروه از افراد خشنود می‌گردد که این معنا نیز موهبت و نعمتی است والا و بزرگ که نظیری همانند آن نمی‌باشد. مسلما در ادامه این خشنودی پروردگار، رضای بنده با ایمان و پرهیزکار است. در واقع این دو لازم و ملزوم هم می‌یاشند (در آیه 8 سوره بینه به این موضوع اشاره شده است).
منبع:
[1] آیات 19 و 20 سوره مبارکه لیل
- تلاوت ترتیل «سوره لیل» با صدای استاد هانی الرفاعی