تجارت، بازرگانی یا داد و ستد از پُر برکت‌ترین کارها و حرفه‌ها در اسلام می‌باشد که در آن شخص با بکارگیری و استفاده از سرمایه‌ی خویش در صدد کسب سود و درآمد برای امرار معاش و گذران زندگی است. این حرفه که جزو ضرورت‌های حیات اجتماعی بشر به شمار می‌رود در دین اسلام به عنوان یکی از راه‌های به دست آوردن درآمد مشروع شناخته می‌شود (در آیه 275 سوره بقره خداوند از حلال بودن تجارت سخن گفته است) و در قرآن کریم و روایات و احادیث منقول از ائمه اطهار (ع) به اهمیت این حرفه اشاره شده است. در ادامه قصد داریم تجارت و اهمیت آن را از نگاه ائمه اطهار (ع) و در کلام آن‌ها جستجو نماییم.
تجارت و بازرگانی در کلام پیامبر اکرم (ص)
- أربَعٌ مَن كُنَّ فيهِ طابَ مَكْسَبُهُ : إذا اشْتَرى لَم يَعِبْ ، و إذا باعَ لَم يَحْمَدْ، و لا يُدلِّسُ، و فيما بينَ ذلكَ لا يَحْلِفُ [1].
هر آن‌که چهار چیز را رعایت نماید درآمد او پاک و حلال می‌باشد: در هنگام خرید عیب‌جویی ننماید، در زمان فروش تمجید و ستایش نکند، عیب جنس را پنهان نکند و در خرید و فروش سوگند نخورد.
- مَن باعَ و اشْتَرى فلْيَجْتَنِبْ خَمسَ خِصالٍ، و إلاّ فلا يَبيعَنَّ و لا يَشْتَرِيَنَّ: الرِّبا، و الحَلْفَ ، و كِتْمانَ العَيبِ، و الحمدَ إذا باعَ ، و الذَّمَّ إذا اشْتَرى [2].
هر کس که خرید و فروش کند (به امر تجارت یا همان داد و ستد اشتغال دارد) لازم است که از پنج کار دوری نماید و گر نه نباید به خرید و فروش مشغول گردد: ربا، قسم، کتمان عیب جنس، تمجید از کالا در زمان فروش، بدگویی از کالا و جنس در زمان خرید.
- مَن أقالَ مسلِما أقالَهُ اللّه ُ عَثرتَهُ [3].
هر کس درخواست شخص مسلمانی را در فسخ نمودن معامله قبول نماید، حق تعالی لغزش و گناه او را خواهد بخشید.
- مَن أقالَ نادِما أقالَهُ اللّه ُ يَومَ القيامةِ [4]
هر آن‌کس که درخواست شخصی را برای فسخ معامله به سبب آن‌که پشیمان شده قبول کند، خداوند در روز جزا از او خواهد گذشت.
- يا وَزّانُ، زِنْ و أرْجِحْ [5].
ای ترازو دار، سنگین‌تر وزن نما.
- جَلَبتُ أنا و مَخْرَمةُ العَبْديُّ بَزّا مِن هَجَرَ، فأتَيْنا بهِ مَكّةَ، فجاءنا رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله يَمْشي، فساوَمَنا بِسَراويلَ، فبِعْناهُ، و ثَمَّ رجُلٌ يَزِنُ بالأجْرِ ، فقالَ لَهُ رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : زِنْ و أرجِحْ [6].
سنن ابی داوود به نقل از سوید بن قیس می‌گوید: من و مخرمه عبدی از هَجَر پارچه خریده و به مکه آوردیم، پس حضرت رسول (ص) به نزدمان آمد و در حالی که راه می‌رفت با ما بر سر قیمت چند شلوار چانه زد و ما نیز آن‌ها را به ایشان فروختیم. در آن‌جا فردی بود که به امر ترازو داری مشغول بود به گونه‌ای که برای وزن نمودن اجرت می‌گرفت، حضرت (ص) به او فرمودند: سنگین‌تر وزن کن.
- كِيلوا طَعامَكُم؛ فإنَّ البَرَكةَ في الطَّعامِ المَكِيلِ [7].
خوراکتان (مقصود گندم، جو، خرما و … است) را وزن کنید، چرا که برکت در طعام و خوراک وزن (پیمانه) شده است.
- يا مَعشرَ التُّجّارِ، إنَّ هذا البَيْعَ يَحضُرُهُ اللّغوُ و الحَلفُ، فَشُوبُوهُ بالصّدَقةِ [8].
ای جماعت تاجر و بازرگان! این معامله‌ها عمدتا با کلام لغو و سوگند همراه می‌باشند، پس آن را با صدقه و زکات در آمیزید.
- غَفرَ اللّه ُ عزّ و جلّ لرجُلٍ كانَ مِن قَبلِكُم، كان سَهْلاً إذا باعَ، سَهْلاً إذا اشْتَرى، سَهلاً إذا قَضى، سَهلاً إذا اقْتَضى [9].
خداوند عز و جل قبل از شما مردی را بخشید و مورد مغفرت خویش قرار داد که در خرید و فروش و همچنین پس دادن و پس گرفتن وام آسان می‌گرفت.
احادیثی از ائمه معصوم (ع) درباره تجارت و بازرگانی
امام علی (ع)
- يا مَعاشرَ السَّماسِرَةِ، أقِلّوا الأيْمانَ ، فإنّها مَنفَقَةٌ للسِّلْعَـةِ ، مَمْحَقَةٌ للرِّبْحِ [10].
ای جماعت تاجر و دلال! کمتر قسم بخورید، اگر چه با این عمل کالا به فروش می‌رسد اما سود واقعی را از بین می‌برد.
- بِضاعةُ الآخِرَةِ كاسدةٌ، فاستَكْثِروا مِنها في أوانِ كَسادِها [11].
بازار کالای آخرت کساد می‌باشد، پس در همان کسادی فراوان بخرید.
- إنّي لَم أرَ مِثلَ الجنّةِ نامَ طالِبُها ، و لا كالنّارِ نامَ هارِبُها، و لا أكْثرَ مُكْتَسبا مِمَّن كَسَبهُ ليومٍ تُذخَرُ فيهِ الذَّخائرُ و تُبْلى فيهِ السَّرائرُ [12] .
همانا من چیزی همچون بهشت ندیده‌ام که جوینده آن در خواب باشد و همچون جهنم نیز چیزی ندیدم که آن‌کس که از آن فراری و گریزان است در خواب (غفلت نسبت به آن) باشد، و کاسب‌تر از شخصی ندیدم که کسب او برای وقتی باشد که به خاطر آن ذخیره‌ها اندوخته می‌شوند و هر آن‌چه که نهان است نمایان می‌گردد.
امام سجاد (ع)
- إذا أرَدتَ أنْ تَشْتريَ لي مِن حَوائجِ الحَجِّ شيئا فاشْتَرِ و لا تُماكِسْ [13].
هر زمان که خواستی از مایحتاج حج چیزی برایم بخری، پس بخر و سر قیمت آن چانه نزن.
امام محمد باقر (ع)
- ماكِسِ المُشْتَري، فإنَّهُ أطيَبُ للنّفْسِ و إنْ أعطى الجَزيلَ، فإنّ المَغبونَ في بَيعِهِ و شِرائِهِ غيرُ مَحمودٍ و لا مَأجورٍ [14].
به کسی که از شما خرید میکند اجازه بدهید که چانه بزند، زیرا اگر که او پول بسیاری هم بدهد اما چانه سبب آرامش و رضایت بیشتر او می‌گردد، آن کس که در داد و ستد مغبون گردد نه فردی او را ستایش میکند و نه دارای اجر خواهد بود.
امام صادق (ع)
- التِّجارةُ تَزيدُ في العقلِ [15].
تجارت و داد و ستد عقل و خِرَد را می‌افزاید.
- عَمَلُ الشَّيطانِ، مَن تَرَكَ التِّجارةَ ذَهبَ ثُلُثا عقلِهِ، أ مَا عَلِمَ أنَّ رسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قَدِمتْ عِيْرٌ مِن الشّامِ فاشْتَرى مِنها و اتَّجَرَ فرَبِحَ فيها ما قضى دَينَهُ ؟! [16]
در وسائل الشیعه این چنین آمده است که امام جعفر صادق (ع) از کسب و کار معاذ کرباس فروش پرسید و به او عرض گردید که تجارت را رها کرده است. پس حضرت فرمودند: عمل شیطان است، آن‌که تجارت را ترک نماید دو سوم عقل او زایل شده است. مگر او نمی‌داند که کاروانی از سرزمین شام آمد و رسول الله (ص) از آن متاعی خرید و با ان به تجارت پرداخت و به سودی دست یافت که به وسیله آن وام خویش را پرداخت نمود؟!
- مِن النّاسِ مَن رِزقُهُ في التّجارةِ، و مِنهُم مَن رِزقُهُ في السَّيف، و مِنهُم مَن رِزقُهُ في لِسانِهِ [17].
برخی از مردم روزی‌شان در تجارت و بازرگانی است، برخی رزقشان در شمشیر می‌باشد و بعضی دیگر رزق و روزی‌شان در زبانشان قرار داده شده است.
- مَن أرادَ التّجارةَ فلْيَتَفقَّهْ في دِينِهِ لِيَعلمَ بذلكَ ما يَحِلُّ لَهُ مِمّا يَحْرُمُ علَيهِ، و مَن لَم يَتَفقّهْ في دِينِهِ ثُمّ اتّجَرَ تَورَّطَ الشُّبُهاتِ [18].
هر آن‌که بخواهد تجارت و داد و ستد نماید می‌بایست با احکام دین خویش آشنا گردد تا به وسیله آن‌ها بتواند حلال را از حرام تشخیص دهد. شحصی که احکام دین خود را یاد نگیرد و تجارت نماید در کام شبه‌ها فرو می‌رود.
منابع:
[1] کافی: 18/153/5
[2] بحار الانوار: 18/95/103
[3] سنن ابی داوود: 3460/274/3
[4] میزان الحکمه، ج 523
[5] کنز العمال: 9338
[6] سنن ابی داوود: 3336/245/3
[7] کنزالعمال: 9434
[8] کنز العمال: 9439
[9] بحار الانوار: 17/95/103
[10] الکافی: 2/162/5
[11] بحار الانوار: 95/90/78
[12] بحار الانوار: 2/293/77
[13] وسائل الشیعه: 1/336/12
[14] وسائل الشیعه: 2/335/12
[15] الکافی: 2/148/5
[16] وسائل الشیعه: 10/8/12
[17] وسائل الشیعه، ج 17، ص 442
[18] وسائل الشیعه: 4/283/12
- تلاوت ترتیل آیه 275 سوره بقره – سعد الغامدی
الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا ۗ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ۚ فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَىٰ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَمَنْ عَادَ فَأُولَٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ
کسانی که ربا می‌خورند، (در قیامت) برنمی‌خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماسّ شیطان، دیوانه شده (و نمی‌تواند تعادل خود را حفظ کند؛ گاهی زمین می‌خورد، گاهی بپا می‌خیزد). این، به خاطر آن است که گفتند: «داد و ستد هم مانند ربا است (و تفاوتی میان آن دو نیست.)» در حالی که خدا بیع را حلال کرده، و ربا را حرام! (زیرا فرق میان این دو، بسیار است.) و اگر کسی اندرز الهی به او رسد، و (از رباخواری) خودداری کند، سودهایی که در سابق [= قبل از نزول حکم تحریم] به دست آورده، مال اوست؛ (و این حکم، گذشته را شامل نمی‌گردد؛) و کار او به خدا واگذار می‌شود؛ (و گذشته او را خواهد بخشید.) امّا کسانی که بازگردند (و بار دیگر مرتکب این گناه شوند)، اهل آتشند؛ و همیشه در آن می‌مانند.