زبان و سخن گفتن از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین نعماتی است که حق تعالی به آدمی عطا نموده است چرا که تفسیر و تعبیر دل، جان و شخصیت انسان است و هر آنچه که بر دل و جان آدمی می‌نشیند و نقش می‌بندد، نخست و پیش از هر چیزی بر زبان او و در میان کلامش هویدا می‌گردد. در حقیقت این نعمت عظیم و خارق العاده کلید باور، فرهنگ و منش می‌باشد که اصلاح و درست کردن آن باعث تمامی اصلاحات اخلاقی و انحراف آن مسبب تمامی کژی‌هاست. در روایت‌ها و احادیث نقل شده از ائمه علیهم السلام به مراقبت از این نعمت عظیم و کنترل آن بسیار سفارش شده است که در این مطلب و در ادامه سلسله مطالب موضوعی به بیان برخی احادیث در رابطه با کنترل زبان خواهیم پرداخت.
سخنان رسول الله (ص) درباره کنترل زبان
- بلاءُ الْإنسانُ مِن الْلِّسانِ [1].
بلاهایی که بر سر آدمی می‌آیند از زبان است.
- ما أهدى المرء المسلم لأخیه هدیّه أفضل من کلمه حکمه یزیده اللَّه بها هدى أو یردّه بها عن ردى [2].
شخص مسلمان هیچ چیزی را برتر از سخن حکیمانه ای که به سبب آن خداوند در هدایتش فزونی دهد و یا خطری از او دفع کند را نمی‌تواند به برادر خویش هدیه دهد.
- يُعَذِّبُ اللّه ُ اللِّسانَ بِعَذابٍ لا يُعَذِّبُ بِهِ شَيْئا مِنَ الْجَوارِ حِ، فَيَقولُ: اَى رَبِّ،عَذَّبْتَنى بِعَذابٍ لَمْ تُعَذِّبْ بِهِ شَيْئا؟! فَيُقالُ لَهُ: خَرَجَتْ مِنْكَ كَلِمَةٌ فَبَلَغَتْ مَشارِقَ الاَْرضِوَ مَغارِبَها، فَسُفِكَ بِها الدَّمُ الْحَرامُ وَ انْتُهِبَ بِها الْمالُ الْحَرامُ وَ انْتُهِكَ بِها الفَرْجُالْحَرامُ [3].
خداوند متعال زبان را به گونه‌ای عذاب می‌دهد که هیچ یک از اعضا و جوارح بدن آدمی را آنگونه عذاب نمی‌کند، پس زبان به خداوند می‌گوید: پروردگارا! من را عذابی دادی که هیچ چیزی را آنگونه عذاب نداده‌ای؟! خداوند در پاسخ او می‌فرماید: کلمه و سخنی از تو خارج شد و به شرق و غرب زمین رسید، پس با آن خونی ناحق ریخته شد، اموالی به غارت برده شدند و ناموسی هتک حرمت شد.
- خَيْرُ الكَلامِ مَا دَلَّ وَ جَلَّ وَ قَلَّ وَ لَمْ يُمِلَّ [4].
برترین سخن آن است که قابل فهم، واضح و کوتاه باشد و ملالت و خستگی نیاورد.
- مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَلْيَقُلْ خَيْراً أَوْ لِيَسْكُتْ. [5]
هر آن‌که به خداوند و روز جزا ایمان داشته باشد، باید سخن خیر و نیک بگوید و یا سکوت نماید.
- إِنَّ لِسَانَ الْمُؤْمِنِ وَرَاءَ قَلْبِهِ فَإِذَا أَرَادَ أَنْ يَتَكَلَّمَ بِشَيْءٍ يُدَبِّرُهُ بِقَلْبِهِ ثُمَّ أَمْضَاهُ بِلِسَانِهِ وَ إِنَّ لِسَانَ الْمُنَافِقِ أَمَامَ قَلْبِهِ فَإِذَا هَمَّ بِالشَّيْءِ أَمْضَاهُ بِلِسَانِهِ وَ لَمْ يَتَدَبَّرْهُ بِقَلْبِه [6].
همانا زبان فرد با ایمان در پس قلب او است، پس اگر که بخواهد سخن بگوید، درباره آن تدبر و فکر خواهد کرد و سپس آن را بر زبان می‌آورد، اما زبان شخص منافق جلوی قلب او می‌باشد، او هر گاه بخواهد سخن بگوید آن را بر زبان جاری می‌سازد و درباره آن تدبر نمی‌کند.
- مَن دَفَعَ غَضَبَهُ دَفَعَ اللّهُ عَنهُ عَذابَهُ وَ مَن حَفِظَ لِسانَهُ سَتَرَ اللّهُ عَورَتَهُ [7].
هر که خشم خویش را برطرف نماید، خداوند عذاب را از او دور می‌سازد و هر آن‌کس که زبان خویش را نگاه دارد، خداوند متعال عیب او را می‌پوشاند.
کنترل زبان در احادیث روایت شده از امامان (ع)
امام علی (ع)
- کَمْ مِنْ إنْسانٍ أهْلَکَهُ لِسانٌ [8].
و چه بسیار انسان‌هایی بودند که زبانشان آنان را نابود ساخت.
- مَا أَضْمَرَ أَحَدٌ شَيْئاً إِلَّا ظَهَرَ فِي فَلَتَاتِ لِسَانِهِ وَ صَفَحَاتِ وَجْهِه [9].
هیچ شخصی چیزی را در دل نهان نساخت جز اینکه در لغزش‌های زبان او و چهره‌اش نمایان شد.
- اَللِّسانُ سَبُعٌ إِن خُلِّىَ عَنهُ عَقَرَ [10]
زبان درنده‌ای (شیری) است که اگر رها گردد، گاز خواهد گرفت (آسیب می‌زند).
امام حسین (ع)
- مُلْكُ اللِّسانِ، وَ بَذْلُ الاْحْسانِ، قيلَ: فَمَا النَّقْصُ؟ قالَ: التَّكَلُّفُ لِما لا يُعنيكَ [11].
از امام حسین علیه السلام سوال شد که کرامت و فضیلت در چیست؟ ایشان فرمودند: کنترل زبان و سخاوت داشتن، سپس سوال شد: نقص آدمی در چیست؟ ایشان بیان فرمودند: خود را مکلف کردن به آنچه که نفعی درآن برای تو نیست.
- إِنَّ لِسَانَ ابْنِ آدَمَ يُشْرِفُ كُلَّ يَوْمٍ عَلَى جَوَارِحِهِ فَيَقُولُ كَيْفَ أَصْبَحْتُمْ فَيَقُولُونَ بِخَيْرٍ إِنْ تَرَكْتَنَا وَ يَقُولُونَ اللَّهَ اللَّهَ فِينَا وَ يُنَاشِدُونَهُ وَ يَقُولُونَ إِنَّمَا نُثَابُ بِكَ وَ نُعَاقَبُ بِكَ. [12]
همانا زبان آدمیزاد، هر روز به اعضا و جوارح او نزدیک شده و می‌گوید: چگونه هستید؟ آن‌ها خواهند گفت: خوب هستیم اگر که ما را رها سازی و به حال خودمان بگذاری و می‌گویند: از خداوند بترس و به ما کاری نداشته باش، و او را قسم می‌دهند و می‌گویند: ما تنها به واسطه تو پاداش می‌گیریم و یا عقوبت می‌یابیم.
حضرت زین العابدین (ع)
- الْمُؤْمِنُ يَصْمُتُ لِيَسْلَمَ، وَ يَنْطِقُ لِيَغْنَم [13].
فرد با ایمان سکوت می‌کند تا سالم بماند و سخن می‌گوید تا سودی بَرَد.
امام محمد باقر (ع)
- إِنَّ هَذَا اللِّسَانَ مِفْتَاحُ كُلِّ خَيْرٍ وَ شَرٍّ فَيَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يَخْتِمَ عَلَى لِسَانِهِ كَمَا يَخْتِمُ عَلَى ذَهَبِهِ وَ فِضَّتِه [14].
همانا این زبان کلید هر خیر و شر است ، پس سزاوار است که انسان با ایمان زبان خویش را مُهر و موم نماید همانطور که طلا و نقره خود را مُهر و موم می کند (در صندوق می‌گذارد و مُهر و موم می‌نماید).
امام جعفر صادق (ع)
- إِنَّ أَبْغَضَ خَلْقِ اللَّهِ عَبْدٌ اتَّقَى النَّاسُ لِسَانَه [15].
همانا نفرت انگیزترین آفریده و مخلوق خداوند متعال بنده‌ای است که مردم از شر زبان او پرهیز می‌کنند.
امام رضا (ع)
- إنَّ الصَّمتَ بابٌ مِن أبوابِ الحِكمَةِ، إنَّ الصَّمتَ يُكسِبُ المَحَبَّةَ إنّه دَليلٌ على كُلِّ خَيرٍ [16].
همانا سکوت دری از درهای حکمت است، همانا سکوت محبت می‌آورد و راهنما و برهانی است برای هر خیر.
- اِحْفَظْ لِسَانَکَ تَعِزُّ [17].
زبانت را نگاه‌دار، عزیز می‌شوی.
امام جواد (ع)
- لَوْسَكَتَ الْجاهِلُ مَااخْتَلَفَ النّاسُ [18].
اگر که فرد نادان سکوت نماید میان مردم اختلاف و تشنج ایجاد نمی‌شود.
امام حسن عسکری (ع)
- قَلْبُ الاْحْمَقِ في فَمِهِ، وَفَمُ الْحَكيمِ في قَلْبِهِ [19].
اندیشه و فکر فرد نادان در دهان او می‌باشد اما سخن شخص عاقل در درون اوست (در دل او می‌باشد).
منابع:
[1] بحار الأنوار، جلد 68، صفحه 286
[2] نهج الفصاحه
[3] کافی، ج 2، ص 115
[4] انوار العلویه، ص 489
[5] کافی(ط-الاسلامیه) ج 2 ، ص 667
[6] تنبیه الخواطر، ج 1، ص 106
[7] نهج الفصاحه، ص 767
[8] غرر الحکم، 6929
[9] نهج البلاغه، ح 26
[10] نهج البلاغه، ح 60
[11] مستدرک الوسائل، ج 9، ص 24
[12] مستدرک الوسائل، ج 9، ص 25
[13] کافی (ط- الاسلامیه)، ج 2، ص 231
[14] تحف العقول، ص 298
[15] کافی (ط- الاسلامیه)، ج 75، ص 178
[16] الكافي : 2/113/1
[17] اصول کافی/ جلد 2/ صفحه 113
[18] كشف الغمّة، جلد 2، صفحه 349
[19] تحف العقول، ص 489
- تلاوت ترتیل آیه 9 سوره بلد – سعد الغامدی
وَلِسَانًا وَشَفَتَيْنِ
و یک زبان و دو لب؟!