در مطلب قبلی با عنوان «معرفی برخی از فِرَق ایجاد شده در مذهب تشیع – بخش اول» گفته شد که پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) بر سر جانشینی ایشان و پیشوایی امت اسلام اختلافاتی پیش آمد که همین اختلافات سبب ایجاد مذاهب اسلامی چون تسنن و تشیع شد. در واقع اگر چه خود ایشان در طول حیات پر برکتی که داشتند بارها به پیشوایی امیر مومنان امام علی علیه السلام پس از خود تاکید و سفارش کردند اما پس از وفاتشان اصحاب ایشان از مهاجرین و انصار بر سر حرف پیامبر (ص) نمانده و هر یک از آنها شخصی را به عنوان خلیفه مسلمانان تعیین کردند که با ایجاد اختلاف در سقیفه گرد هم آمده و در نهایت ابوبکر را برای خلافت برگزیدند و با او بیعت کردند. از آن سو نیز افرادی بودند که بر سر عهد و پیمان خویش با رسول الله (ص) در غدیر مانده و علی (ع) را امام خویش دانستند که همین امر سبب ایجاد مذاهب مختلف شد. اما این ابتدای ماجرا بود چون که هر یک از مذاهب تشیع، تسنن و … نیز به دلایل مختلفی انشعاباتی پیدا کرده و به فرقه‌های مختلفی تقسیم شدند. بر اساس گزارشات آمده در منابع تاریخی در تشیع و از قرن یکم تا سوم هجری قمری حدود صد فرقه ایجاد شد که در حال حاضر تنها تعدادی از آنها وجود دارند و بسیاری از آنها از میان رفته‌اند و اثر و نامی از آن فرقه نیست. اکثر فرقه‌ها و انشعابات ایجاد شده در تشیع پس از شهادت امام حسین (ع) رخ دادند اما در زمان سه پیشوای نخست نیز فرقه‌هایی بودند که در مطلب قبلی مختصرا آنها را معرفی کردیم. حال و در ادامه آن مطلب به معرفی برخی از فرقه های مهم تشیع خواهیم پرداخت.
مهم‌ترین فرقه‌های مذهب تشیع (در عصر کنونی طرفدارانی دارند)
-
امامیه (شیعه 12 امامی)
اگر چه برخی به تمام فرقه های شیعی امامیه می‌گویند اما امامیه در واقع به فرقه‌ی که بیشتر شیعیان را در بر می‌گیرد، اطلاق می‌شود و آن شیعه اثنی عشری یا دوازده امامی است. این گروه از مسلمانان بر اساس کلام رسول الله (ص) پیشوایی و امامت را در امام علی (ع) و یازده فرزند دیگر از نوادگان او می‌دانند که هر یک از آنها بر حسب امر الهی و توسط امام پیش از خود تعیین می‌شدند. آنها معصوم و پاکیزه می‌باشند. اول آنها علی ابن ابی طالب است که بر اساس حدیث منزلت برای پیامبر (ص) همانند هارون است برای موسی (ع)، دومین آنان حسن بن علی (ع) فرزند ارشد امام علی (ع)، سومین آنها امام حسین علیه السلام است و نُه امام پس از ایشان از نوادگان سید الشهدا می‌باشند که هر یک به وسیله امام قبلی مشخص شده است. آخرین امام از دوازده امام شیعه اثنی عشری، محمد بن حسن العسکری (عج) است که در اواسط قرن سوم پنهانی پا به این جهان گذاشت، ایشان تا به امروز زنده‌اند اما به امر الهی و تا زمانی که او فرمان دهد از نظرها غایب است. اعتقاد و باورهای این گروه از مسلمانان بر گرفته از قرآن کریم، سنت حضرت رسول (ص) و سخنان، روایات و احادیث نقل شده ائمه اطهار علیهم السلام که بالطبع بر اساس قرآن هستند، می‌باشند. اصول دینی این گروه پنج چیز است: توحید، نبوت، معاد، عدل و امامت و در موضوع جبر و اختیار آنان، امر بین الامرین را اتخاذ کرده‌اند.
-
زیدیه
این گروه بر این باورند که پس از امام سجاد (ع) پسر ایشان زید امام و پیشوا می‌باشد. بر اساس تعالیم زید، عبارت حی علی خیر العمل در اذان حذف شد، متعه حرام و ممنوع گشت و امر به معروف و نهی از منکر واجب شد و تقیه جایز دانسته نشد. آنان همچنین طبق تعالیم زید می‌توانستند آن‌چه را که اهل کتاب ذبح می‌کنند بخورند.
از دیگر باورهای آنان این است که هر فردی از اولاد امامان حسن و حسین علیهم السلام که به آنان فاطمی گفته می‌شود و عالم، زاهد، دلیر و سخاوتمند باشد به این شرط که ادعای امامت کرده و قیام نماید، امام و پیشوا است.
این فرقه خود به فِرَق بسیاری انشعاب پیدا کرده که بتریه، ابرقیه، ادریسیه، جارودیه، جریریه، خشبیه و حسنیه برخی از آنان هستند.
-
اسماعیلیه
اسماعلیه در واقع به فرقه‌هایی اطلاق می‌شود که پس از شهادت امام جعفر صادق (ع) پدید آمده‌اند. این گروه از مسلمانان شیعی فرزند امام جعفر صادق (ع) که اسماعیل نام داشت یا فرزند اسماعیل به نام محمد را به عنوان امام و پیشوا انتخاب کردند.
اسماعیلیه‌ها معتقد هستند که امام جعفر صادق (ع) زمانی که زنده بودند فرزندش اسماعیل را امام پس از خود معرفی نمود ولی اسماعیل زمانی که حضرت صادق (ع) زنده بودند وفات یافتند و مرگ او سبب شد تا اختلاف و نزاعی در انتخاب امام بعدی ایجاد شود.
برخی گفتند سخن امام قابل تغییر نیست، پس اسماعیل نمرده و روزی به عنوان مهدی موعود ظهور خواهد کرد که اسماعیلیه خالصه لقب گرفتند.
برخی نیز اظهار کردند امامت از برادری به برادر دیگر منتقل نمی‌شود و این انتقال تنها برای امام حسن (ع) و امام حسین (ع) امکان پذیر بوده است، پس پسر اسماعیل، محمد امام بعدی است که به اسماعیلیه مبارکیه معروف شدند.
و بعضی دیگر از مسلمانان شیعی مذهب به همراه سایر شیعیان امامت امام موسی کاظم (ع) را پذیرفتند.
این گروه از شیعیان پیامبران اولوالعزم را هفت نفر گفته اند و بیان داشته‌اند که هر یک از انبیاء یک وصی دارد. آنها بهشت و جهنم جسمانی را باور ندارند و قائل به پذیرش تناسخ نیستند.
ارکان این گروه از شیعیان عبارتند از: ولایت، طهارت، نماز، حج، روزه، زکات و جهاد.
معرفی مختصر برخی دیگر از فرقه‌های شیعی (منقرض شده‌ها)
-
فطحیه
این گروه به پیشوایی فرزند ارشد امام صادق (ع) اعتقاد داشتند. در واقع پس از شهادت امام صادق (ع) عبدالله افطح ادعای امامت کرد و می‌گفت که امامت و پیشوایی پس از پدر به پسر بزرگ می‌رسد. عده‌ای به او ایمان آوردند اما او تنها دو ماه و ده روز بعد از شهادت پدر، از دنیا رفت و همین امر سبب شد تا بسیاری از پیروان او به علت سرگردانی و نداشتن امام به امامت امام موسی کاظم (ع) برگردند. این فرقه بدین دلیل فطحیه نامیده شد که لقب عبدالله افطح بوده است.
-
ناووسیه
این فرقه پس از شهادت امام جعفر صادق علیه السلام شکل گرفت و آن هایی که پیرو این فرقه بودند بر این امر معتقد بودند که امام صادق (ع) مهدی موعود است و روزی باز خواهد گشت و جهان را پر از عدل و داد می‌کند. آنان به دلیل اینکه رییس فرقه‌شان فردی به نام ابن ناووس بود بدین نام معروف شدند البته به صارمیه نیز شهرت داشتند.
این گروه مسلمانانی را که به برتری امیر مومنان بر خلفای اول ابوبکر و عمر اعتقاد نداشتند، تکفیر می‌نمودند.
-
واقفیه
پس از شهادت امام موسی کاظم علیه السلام گروهی از شیعیان امامت امام رضا (ع) را قبول نکردند و امام کاظم (ع) را مهدی و قائم آل محمد خواندند که در غیبت است و روزی باز خواهد گشت.
البته شیعیان بسیاری بودند که در دوره برخی از امامان معصوم (ع) نظیر امام علی، امام محمد باقر، امام جعفر صادق و امام حسن عسکری علیهم السلام بر آن امام توقف کرده و آن را مهدی و حجت وعده داده شده دانسته اند.