ماه مبارک رمضان، ماه پُر خیر و برکت و پُر فضیلتی است که مسلمانان در آن دعوت خداوند متعال را اجابت کرده و برای کسب رضایت او و جلای روح خویش روزه گرفته، از نواهی چشم پوشی کرده و به عبادت، راز و نیاز و انجام کارهای خیر و نیک بیش از هر زمان دیگری مشغول می‌گردند. این ماه را می‌توان بهترین اوقات برای تقرب به خدا و توبه و استغفار دانست چرا که درهای رحمت و مغفرت الهی بر روی آدمیان گشوده شده است. در این مطلب به نقل اعمال ماه مبارک رمضان که ذکر شده و به آن سفارش شده خواهیم پرداخت.
اعمال و عبادات مشترک ماه مبارک رمضان
برخی از اعمال و کارهای مشترک عبارتند از:
-
تلاوت قرآن
از برترین اعمال سفارش شده برای تمامی اوقات ماه مبارک، تلاوت آیات قرآنی است زیرا که ماه رمضان به بهار قرآن معروف است [1] و بر اساس احادیث نقل گردیده در این باره اجر و پاداش قرائت هر آیه در این ماه برابر است با ثواب تلاوت کل قرآن در دیگر ماه‌های سال [2].
-
خواندن دعای سحر
برای سحر ماه مبارک دعاهایی ذکر شده‌اند که معروف‌ترین آن‌ها دعای روایت شده از امام رضا (ع) می‌باشد که خود ایشان از امام محمد باقر (ع) نقل کرده اند. این دعا در کتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی نگاشته شده است و عبارات ابتدایی آن عبارتند از: اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ بَهَائِكَ بِأَبْهَاهُ وَ كُلُّ بَهَائِكَ بَهِيٌّ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِبَهَائِكَ كُلِّهِ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ جَمَالِكَ بِأَجْمَلِهِ وَ كُلُّ جَمَالِكَ جَمِيلٌ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِجَمَالِكَ كُلِّهِ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ جَلالِكَ بِأَجَلِّهِ وَ كُلُّ جَلالِكَ جَلِيلٌ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِجَلالِكَ كُلِّهِ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ عَظَمَتِكَ بِأَعْظَمِهَا وَ كُلُّ عَظَمَتِكَ عَظِيمَةٌ …
-
خواندن دعای ابو حمزه ثمالی
این دعا از امام سجاد (ع) روایت گردیده است و در آن صفات پروردگار متعال و نام اعظم او برده شده است. دعای ابو حمزه ثمالی عمدتا در سحرهای ماه مبارک رمضان خوانده می‌شود و مفاهیمی همچون سختی‌های قبر و روز جزا و ضرورت پیروی از رسول الله (ص) و امامان معصوم علیهم السلام را در بر دارد. شرح‌هایی برای این دعا نگاشته شده است و متن عربی آن در کتاب مفاتیح الجنان موجود می‌باشد. فراز ابتدایی این دعا عبارت است از:
إِلَهِي لا تُؤَدِّبْنِي بِعُقُوبَتِكَ، وَ لا تَمْكُرْ بِي فِي حِيلَتِكَ، مِنْ أَيْنَ لِيَ الْخَيْرُ يَا رَبِّ وَ لا يُوجَدُ إِلّا مِنْ عِنْدِكَ، وَ مِنْ أَيْنَ لِيَ النَّجَاةُ وَ لا تُسْتَطَاعُ إِلّا بِكَ، لا الَّذِي أَحْسَنَ اسْتَغْنَى عَنْ عَوْنِكَ وَ رَحْمَتِكَ، وَ لا الَّذِي أَسَاءَ وَ اجْتَرَأَ عَلَيْكَ وَ لَمْ يُرْضِكَ خَرَجَ عَنْ قُدْرَتِكَ، يَا رَبِّ يَا رَبِّ يَا رَبِّ …
-
خواندن تسبیحات مخصوص ماه رمضان
این تسبیحات از ده فراز تشکیل شده که هر فراز آن دارای ده «سبحان الله» است و سفارش شده که هر روز قرائت گردد.
تسبیحات مخصوص با این عبارت شروع می‌شوند: سُبْحانَ اللّٰهِ بارِئِ النَّسَمِ، سُبْحانَ اللّٰهِ الْمُصَوِّرِ، سُبْحانَ اللّٰهِ خالِقِ الْأَزْواجِ كُلِّها، سُبْحانَ اللّٰهِ جاعِلِ الظُّلُماتِ وَالنُّورِ، سُبْحانَ اللّٰهِ فالِقِ الْحَبِّ وَالنَّوىٰ، سُبْحانَ اللّٰهِ خالِقِ كُلِّ شَىْءٍ، سُبْحانَ اللّٰهِ خالِقِ مَا يُرىٰ وَمَا لَايُرىٰ …
- خواندن دعای اَللّهُمَّ رَبَّ شَهْرِ رَمَضانَ الَّذى اَنْزَلْتَ فيهِ الْقُرْآنَ وَافْتَرَضْتَ على عِبادِكَ فيهِ الصِّيامَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْزُقْنى حَجَّ بَيْتِكَ الْحَرامِ فى عامى هذا وَ فى كُلِّ عامٍ وَ اغْفِرْ لى تِلْكَ الذُّنُوبَ الْعِظامَ فَاِنَّهُ لا يَغْفِرُها غَيْرُكَ يا رَحْمنُ يا عَلاّم.
- تلاوت دعای روزانه ماه مبارک رمضان (برای هر روز صلوات و دعایی ذکر گردیده است.)
- خواندن روزانه صد مرتبه ذکر: سُبْحانَ الضّآرِّ النّافِعِ سُبْحانَ الْقاضی بالْحَقِّ سُبْحانَ الْعَلِی الاْعْلی سُبْحانَهُ وَبِحَمْدِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی.
- خواندن دعای یا علی و یا عظیم
پس از نمازهای یومیه در ماه مبارک این دعا خوانده شود: یا عَلِی یا عَظیمُ یا غَفُورُ یا رحیمُ أنْتَ الرَّبُّ العظیمُ الَذی لیس کَمِثْلِهِ شَی ءٌ و هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ وَ هذا شَهْرٌ عَظَّمْتَهُ و کَرَّمْتَهُ و شَرَّفْتَهُ و فَضَّلْتَهُ عَلَی الشُّهُورِ و هُوَ الشَّهْرُ الَّذی فَرَضْتَ صِیامَهُ عَلَی و هُوَ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أَنْزَلْتَ فِیهِ الْقُرانَ هُدی لِلنّاسِ و بَیناتٍ مِنَ الْهُدی و الْفُرْقانِ و جَعَلْتَ فیهِ لَیلَةَ الْقَدْرِ و جَعَلْتَها خَیرا من أَلْفِ شَهْرٍ فَیاذَ الْمَنِّ و لا یمَنُّ عَلَیکَ مُنَّ عَلَی بِفَکاکِ رَقَبَتی مِنَ النّارِ فیمَنْ تَمُنُّ عَلَیه وَ أَدْخِلْنی الْجَنَّة بِرَحْمتِکَ یا أرْحَم الرّاحِمِینَ.
- خواندن دعای اَللّهُمَّ اَدْخِلْ عَلی اَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ
پس از نمازهای روزانه در ماه رمضان این دعا قرائت می‌گردد: اَللّهُمَّ اَدْخِلْ عَلی اَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ، اَللَّهُمَّ اَغْنِ کُلَّ فَقیرٍ، اَللّهُمَّ اَشْبِعْ کُلَّ جائعٍ، اَللّهُمَّ اکْسُ کُلَّ عُرْیانٍ، اَللّهُمَّ اقْضِ دَینَ کُلِّ مَدینٍ، اَللّهُمَّ فَرِّجْ عَنْ کُلِّ مَکْرُوبٍ، اَللّهُمَّ رُدَّ کُلَّ غَریبٍ، اَللّهُمَّ فُکَّ کُلَّ اَسیرٍ، اَللّهُمَّ اَصْلِحْ کُلَّ فاسِدٍ مِنْ اُمُورِ الْمُسْلِمینَ، اَللّهُمَّ اشْفِ کُلَّ مَریضٍ، اَللّهُمَّ سُدَّ فَقْرَنا بِغِناکَ، اَللّهُمَّ غَیرْ سُوءَ حالِنا بِحُسْنِ حالِکَ، اَللّهُمَّ اقْضِ عَنَّا الدَّینَ، وَاَغْنِنا مِنَ الْفَقْرِ، اِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ.
- خواندن دعای اَللّهُمَّ ارْزُقْنی حَجَّ بَیتِک الْحَرامِ فِی عامی هذا وَ فی کلِّ عام
اَللّهُمَّ ارْزُقْنی حَجَّ بَیتِک الْحَرامِ فِی عامی هذا وَفی کلِّ عامٍ ما اَبْقَیتَنی فی یسْرٍ مِنْک وَعافِیةٍ، وَسَعَةِ رِزْقٍ، وَلا تُخْلِنی مِنْ تِلْک الْمواقِفِ الْکریمَةِ، وَالْمَشاهِدِ الشَّریفَةِ، وَزِیارَةِ قَبْرِ نَبِیک صَلَواتُک عَلَیهِ وَآلِهِ، وَفی جَمیعِ حَوائِجِ الدُّنْیا وَالاَْخِرَةِ فَکنْ لی، اَللّهُمَّ اِنّی اَساَلُک فیما تَقْضی وَتُقَدِّرُ مِنَ الاََمْرِ الَْمحْتُومِ فی لَیلَةِ الْقَدْرِ، مِنَ الْقَضاءِ الَّذی لا یرَدُّ وَلا یبَدَّلُ، اَنْ تَکتُبَنی مِنْ حُجّاجِ بَیتِک الْحَرامِ، الْمَبْرُورِ حَجُّهُمْ، الْمَشْکورِ سَعْیهُمْ، الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمْ، الْمُکفَّرِ عَنْهُمْ سَیئاتُهُمْ، واجْعَلْ فیما تَقْضی وَتُقَدِّرُ، اَنْ تُطیلَ عُمْری، وَتُوَسِّعَ عَلَی رِزْقی، وَتُؤدِّی عَنّی اَمانَتی وَدَینی آمینَ رَبَّ الْعالَمین.
- خواندن دعای زمان افطار
«اَللّهُمَّ لَک صُمْتُ وَعَلی رِزْقِک اَفْطَرْتُ وَعَلَیک تَوَکلْتُ» یا «بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ لَک صُمْنَا وَ عَلَی رِزْقِک أَفْطَرْنَا فَتَقَبَّلْ [فَتَقَبَّلْهُ] مِنَّا إِنَّک أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»
- خواندن دعای افتتاح در شب‌های ماه مبارک رمضان.
- افطاری دادن
- افطار نمودن با خرما
- صدقه دادن
- خواندن سوره دخان
سفارش شده سوره دخان هر شب صد بار تلاوت گردد.
- خواندن دعای اللَّهُمَّ بِرَحْمَتِک فِی الصَّالِحِینَ فَأَدْخِلْنَا وَ فِی عِلِّیینَ فَارْفَعْنَا …
- خواندن سوره قدر در هنگام سحر و افطار.
از امام جعفر صادق (ع) روایت شده که می‌فرمایند: هر کس که سوره قدر را در زمان سحر و افطار تلاوت نماید در میان این دو ثواب شخصی را دارد که در راه خدا شهید گشته و در خون خویش غلطیده است [3].
اعمال و عبادت‌های سفارش شده برای روزهای خاصی از ماه رمضان
برای روزهای به خصوصی از ماه مبارک رمضان اعمال و عبادات خاصی ذکر شده‌اند که در این بخش به برخی از آنان اشاره خواهیم کرد.
- اعمال شب و روز اول ماه مبارک
- خواندن دعای چهل و سوم صحیفه سجادیه در هنگام دیدن هلال ماه مبارک رمضان.
- غسل نمودن
- خواندن زیارت ابا عبدالله الحسین (ع)
- خواندن دعای جوشن کبیر (در شب اول)
- صدقه دادن (در روز اول)
- پس از طلوع فجر اولین روز ماه مبارک دعای «اَللّهُمَّ قَدْ حَضَرَ شَهْرُ رَمَضانَ وَقَدِ افْتَرَضْتَ عَلَینا صِیامَهُ وَاَنْزَلْتَ فیهِ الْقُرآنَ هُدی لِلنّاسِ وَبَیناتٍ مِنَ الْهُدی وَالْفُرْقانِ اَللّهُمَّ اَعِنّا عَلی صِیامِهِ وَتَقَبَّلْهُ مِنّا وَتَسَلَّمْهُ مِنّا وَسَلِّمْهُ لَنا فی یسْرٍ مِنَک وَعافِیةٍ اِنَّک عَلی کلِّشَیءٍ قَدیرٌ» خوانده شود.
- اعمال شب سیزدهم ماه
این شب نخستین شب از لیالی البیض ماه مبارک رمضان است و برای آن اعمالی ذکر شده:
- غسل
- خواندن چهار رکعت نماز که در هر رکعت آن یک حمد و بیست و پنج بار سوره اخلاص خوانده شود.
- خواندن نماز دو رکعتی که در هر رکعت آن پس از سوره حمد سوره‌های یس، مُلک و اخلاص تلاوت گردند.
- اعمال و عبادات شب چهاردهم
برای این روز خواندن چهار رکعت نماز به این کیفیت که در هر رکعت سوره‌های حمد، یس، مُلک و اخلاص خوانده شود، سفارش شده است.
- کارها و عبادت‌های شب پانزدهم ماه رمضان
- غسل نمودن
- زیارت سیدالشهداء علیه السلام
- گزاردن صد رکعت نماز به این کیفیت که در هر رکعت پس از سوره حمد سوره اخلاص ده بار تلاوت گردد.
- خواندن شش رکعت نماز که در هر رکعت آن سوره‌های حمد، یس، مُلک و اخلاص قرائت گردند.
- اعمال شب قدر
برای شب قدر اعمال مشترک و غیر مشترک وجود دارد که در این بخش آن‌ها را ذکر خواهیم کرد.
- اعمال مشترک
- غسل نمودن
- خواندن صد رکعت نماز که هر دو رکعت یک سلام دارند.
- خواندن دعای جوشن کبیر
- به جای آوردن دو رکعت نماز که هر رکعت آن پس از حمد، سوره توحید هفت بار قرائت شود و پس از اتمام نماز عبارت «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَاَتُوبُ اِلَیهِ» هفتاد بار گفته شود.
- زیارت امام حسین (ع)
- خواندن دعای قرآن به سر گرفتن.
- اعمال غیر مشترک
- برای شب نوزدهم به جز آنچه که بیان شد، خواندن صد بار ذکر استغفار «اَستَغفِرُاللهَ رَبّی و اَتوبُ اِلیهِ»، گفتن ذکر «اَلّلهُمَّ العَن قَتَلَةَ اَمیرِالمُؤمِنینَ» صد مرتبه، و خواندن دعای «اَللّهُمَّ اْجْعَلْ فیما تَقْضی وَتُقَدِّرُ مِنَ الاَْمْرِ الْمَحْتُومِ…» ذکر شده است.
- برای شب بیست و یکم خواندن دعاهای مرتبط با دهه آخر ماه مبارک و دعای «یا مُولِجَ اللَّیلِ فِی النَّهارِ…» سفارش گردیده است.
- برای شب بیست و سوم خواندن دعای سلامتی امام زمان (عج)، دعاهای دهه آخر، تلاوت سوره‌های دخان، عنکبوت، روم، تلاوت هزار مرتبه سوره قدر، غسل در ابتدا و انتهای شب بیست و سوم، خواندن ادعیه‌ای چون مکارم اخلاق، جوشن کبیر و افتتاح سفارش شده است. همچنین خواندن دعاهای «اَللَّهُمَّ امْدُدْ لِی فِی عُمُرِی وَ أَوْسِعْ لِی فِی رِزْقِی…»، «اَللَّهُمَّ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ فِیمَا تُقَدِّرُ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ…»، «یا بَاطِنا فِی ظُهُورِهِ وَ یا ظَاهِرا فِی بُطُونِهِ …» نیز در این شب توصیه شده است که شما می‌توانید با مراجعه به مفاتیح الجنان متن را پیدا کرده و بهره‌مند شوید.
- اعمال و عبادات شب و روز آخر ماه مبارک
- غسل – شب آخر
- زیارت حضرت ابا عبدالله الحسین (ع)
- گفتن ذکر استغفار «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَاَتُوبُ اِلَیهِ» صد مرتبه.
- خواندن دعای وداع که دعای چهل و پنجم صحیفه امام سجاد (ع) است.
- خواندن دعای «اَللَّهُمَّ هَذَا شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أَنْزَلْتَ فِیهِ الْقُرْآنَ وَ قَدْ تَصَرَّمَ وَ أَعُوذُ بِوَجْهِک الْکرِیمِ یا رَبِّ أَنْ یطْلُعَ الْفَجْرُ مِنْ لَیلَتِی هَذِهِ أَوْ یتَصَرَّمَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ لَک قِبَلِی تَبِعَةٌ أَوْ ذَنْبٌ تُرِیدُ أَنْ تُعَذِّبَنِی بِهِ یوْمَ أَلْقَاک» در شب آخر ماه مبارک رمضان.
- خواندن دعای «اَللّهُمَّ اشْرَحْ بِالْقُرْانِ صَدْری لِسانی وَاَعِنّی عَلَیهِ ما اَبْقَیتَنی فَاِنَّهُ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِک» در روز آخر ماه رمضان.
برای مشاهده متن دعاها و همچنین بهره‌مندی بیشتر و اطلاع از دیگر اعمال و عبادات به مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی مراجعه نمایید.
منابع:
[1] سخنی از امام محمد باقر (ع)، الکافی، 1365 ش، ج 2، ص 630،
[2] امالی شیخ صدوق، ص 93
[3] زاد المعاد، علامه مجلسی