نهج البلاغه از جمله مهم ترین آثار مرتبط با امام علی (ع) است که توسط سید رضی و در قرن چهارم هجری شمسی جمع آوری شده است. این کتاب که توسط برخی از اندیشمندان به سبب برخورداری از محتوایی پُر بار به برادر قرآن معروف شده است در واقع گزیده ای از سخنان حضرت علی علیه السلام است که در موقعیت های مختلف ایراد نموده یا کتابت کرده اند. در این مطلب و در ادامه سلسله مطالب شرح و تفسیر نهج البلاغه بر آن شدیم تا به شرح حکمت هجدهم نهج البلاغه بپردازیم.
حکمت هجدهم نهج البلاغه :
نتیجه امتناع از یاری و کمک به علی (ع) ( نکوهش کردن یاری ننمودن حق)
وَ قَالَ (علیه السلام) فِي الَّذِينَ اعْتَزَلُوا الْقِتَالَ مَعَهُ: خَذَلُوا الْحَقَّ، وَ لَمْ يَنْصُرُوا الْبَاطِلَ.
امام علی (ع) درباره آن هایی که در نبرد از جنگیدن در رکاب او امتناع ورزیدند، فرمود: حق را بی یاور گذاشتند و باطل را یاری ننمودند [1].
شرح حکمت هجدهم نهج البلاغه
این سخن گهربار امام علی علیه السلام به برخی از مسلمانان به نام و سرشناس نظیر «سعد بن ابی وقاص» و «عبدالله بن عمر» ارتباط دارد که در دو جنگ جمل و صفین همراه و یاور امام نبوده و از جنگیدن در رکاب ایشان امتناع ورزیدند و دشمن را نیز یاری نکردند. آن ها که بی طرف مانده بودند برای نپیوستن به سپاه حضرت بهانه های واهی و بیهوده ای را به عنوان دلیل بیان می کردند.
در حقیقت منظور و مقصود امام (ع) این است که اگر چه چنین افرادی باطل را یاری نکرده اند و در جبهه آن ها قرار نگرفته اند امام به دلیل این که حق را تنها گزارده و به یاری آن بلند نشدند و به سخن حق تعالی که در قرآن آمده است [2] عمل نکرده اند شایسته هر نوع نکوهش هستند.
در میان تاریخ نگاران درباره این که این گروه از مسلمانان با امام (ع) بیعت کرده بودند و پس از آن در موضوع نبرد با اصحاب جمل و تبهکاران سرزمین شام کوتاه آمده بودند یا از همان اول با حضرت امیر (ع) بیعت نکرده اند، اختلاف وجود دارد. در برخی از نقل ها ذکر شده که این افراد بیعت را قبول کردند اما به دستور و امر حضرت در نبرد با گروه ناحق و باطل عمل ننمودند و بر اساس برخی دیگر از نقل ها گفته شده که این افراد از همان نخست با امام (ع) بیعت نکردند و جزو همان گروه اندکی بودند که بر خلاف دیگر مسلمانان از بیعت با امیر مومنین (ع) امتناع کردند.
گفته شده که مرحوم علامه شوشتری معتقد است که بیشتر روایت ها نشان دهنده ی آن هستند که این جماعت از همان ابتدا بیعت نکرده اند.
در این جا سوالی پیش می آید به این مضمون که اگر این افراد از همان ابتدا با حضرت بیعت نکرده اند پس چگونه امام (ع) از آن ها انتظار داشت که به سپاهش بپیوندند و به نبرد با باطل بپردازند؟
جواب این سوال کاملا مشخص است نخست اینکه مسلمانان و بیشتر افراد انصار و مهاجر با حضرت بیعت کرده بودند و حجتی بود برای تمام مردم و ترک کردن بیعت خود گناهی است بزرگ که از آنان سر زده است. دوم این که اگر که فرض گردد که این گروه از همان ابتدا بیعت نکرده اند، اما آن ها به عنوان افرادی از جامعه اسلامی موظف بودند که به آیات قرآنی عمل نموده و وظایفی که بر گردن هر مسلمانی است را انجام دهند. در حقیقت همانطور که هر مسلمانی می بایست حج و نماز را به جای آورد، لازم است به این آیه شریفه « … و اگر یک قوم بر دیگری ظلم کرد با آن طایفه ظالم قتال کنید تا به فرمان خدا باز آید … [3]» نیز عمل نماید، زیرا وظیفه ای است اسلامی و هیچ ارتباطی با بیعت با حضرت علی (ع) ندارد.
در حدیثی از رسول خدا (ص) نیز آمده است که فردی که نسبت به حق ساکت و بی طرف باشد شیطانی گنگ است [4].
در واقع کناره گیری و پا پس کشیدن چنین افرادی که در جامعه ی اسلامی به عنوان شخصیت های به نام و سرشناس بودند ضربه هایی با شدت بیشتر بر پیکره حق وارد می کردند.
منابع:
[1] برگرفته از نهج البلاغه ترجمه علی شیروانی
[2] سوره حجرات، آیه9 – فَقاتِلُوا الَّتى تَبْغى حَتّى تَفىءَ إِلى أَمْرِ اللّه
[3] همان
[4] شرح نهج البلاغه مغنیه، ج 4، ص 227
- تلاوت ترتیل آیه 9 سوره حجرات – شیخ محمد جبریل
وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا ۖ فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَىٰ فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّىٰ تَفِيءَ إِلَىٰ أَمْرِ اللَّهِ ۚ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا ۖ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ
و هرگاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند، آنها را آشتی دهید؛ و اگر یکی از آن دو بر دیگری تجاوز کند، با گروه متجاوز پیکار کنید تا به فرمان خدا بازگردد؛ و هرگاه بازگشت (و زمینه صلح فراهم شد)، در میان آن دو به عدالت صلح برقرار سازید؛ و عدالت پیشه کنید که خداوند عدالت پیشگان را دوست می‌دارد.