نهج البلاغه گزیده ای از سخنان ارزشمند و حکیمانه مولای متقیان امام علی (ع) در موقعیت های مختلف و در ارتباط با انسان های متفاوت است (نامه ها و مکاتبات ایشان با کارگزاران حکومتی، فرماندهان جنگی و …، خطبه های گهربار و جملات کوتاه (حکمت ها)) که در قرن چهارم هجری قمری توسط سید رضی گرد آوری شد. امام علی علیه السلام در این سخنان که در فصاحت، بلاغت و شیوایی در میان دست نوشته ی آدمیان کم نظیر است انسان ها را به رعایت دستورات حق تعالی سفارش نموده و به کارگزاران حکومتی توصیه کرده که در رعایت حق الناس کوشا باشند تا حقی از کسی در یک حکومت اسلامی ضایع نگردد.
برای سخنان حضرت امیر (ع) شرح ها و تفسیر های متعددی توسط اندیشمندان دینی نگاشته شده است که با خواندن آن ها می توان به نکات نهفته در کلام امام (ع) پی برد. در این مطلب به شرح و تفسیر حکمت نوزذهم نهج البلاغه خواهیم پرداخت.
حکمت نوزدهم: سرانجام و نهایت آرزو پروری (مذمت و نکوهش آرزوهای بلند)
وَ قَالَ (ع) : مَنْ جَرَى فِي عِنَان أَمَلِهِ، عَثَرَ بِأَجَلِهِ.
امام علی علیه السلام فرمودند: هر کس که در پی (به همراه) آرزوی خود بتازد، اجلش (مرگ) او را بر زمین اندازد.
شرح حکمت نوزدهم نهج البلاغه
امام علی علیه السلام در این حکمت کوتاه و عبرت آموز به موضوع بلندی آرزوها و سرنوشت و اقبالی که برای آدمی رقم می خورد، اشاره نموده و می فرماید: هر کس که در پی (به همراه) آرزوی خود بتازد، اجلش (مرگ) او را بر زمین اندازد.
واژه «أمل» یعنی آرزو، چه آن آرزو معقول باشد و چه نامعقول. به همین دلیل این کلمه درباره معصومین و افراد بزرگ نیز صدق کرده و به کار می رود. آن ها کعبه آمال خوانده می شوند و حتی به پروردگار دو عالم «منتهی الأمال» گفته می شود که نهایت و انتهای آرزو (آخرین نقطه آرزو و أمل) است. در مناجات و دعای مفتقرین (نیازمندان) که یکی از مناجات های پانزده گانه حضرت زین العابدین (ع) است، امام (ع) می فرماید: ای منتهای آرزوی آرزومندان و در حدیثی که از رسول الله (ص) نقل گردیده، آمده: امل و آرزو برای امت من رحمت الهی است و اگر که امل و آرزویی نبود مادری به فرزندش شیر نمی داد و باغبانی درختی نمی کاشت [1]. در حقیقت این آرزو است که همچون نیروی محرکه ای باعث می شود آدمی برای نائل آمدن به اهداف برتر تلاش نماید.
اما اگر که آرزو نامعقول باشد و به املی دست نیافتنی و بلند تبدیل شود، آدم را آن گونه به خود مشغول و سرگرم می کند که از همه چیز حتی خداوند متعال و جهان آخرت غافل می گردد تا آن جا که ناگهان زمان مرگش فرا رسیده و او با توشه ای سبک و خالی رهسپار دیار باقی می شود.
در واقع به کار بردن تعبیر « مَنْ جَرَى …» [2] در این حکمت به همین آرزوهای دور و دراز اشاره دارد. امام علی (ع) در این حکمت امل و آرزو را به مَرکب رام نشده ای تشبیه کرد که اگر لجام او رها گردد طغیان نموده و در نهایت آدمی را به ورطه نابودی و پرتگاه خواهد کشاند.
در این باره (بلندی آرزو و پیامدهای بدی که به دنبال دارد) روایات بسیاری از بزرگان دین نقل شده است که در این جا به چند حدیث از امام علی (ع) اشاره خواهیم کرد.
- در حدیثی از ایشان آمده است: أمل و آرزوی دراز عمل و کردار آدم را تباه ساخته و مرگ را به فراموشی می افکند (یا عمر را ضایع می کند) [3].
- همچنین روایت شده: آرزو سبب چیرگی و سلطه شیاطین بر قلب های غافلان است [4].
- از امیر مومنان (ع) نقل شده است: آرزو همچون سراب می باشد که بیننده ی خود را می فریبد و آن که را بر او دل ببندد (به آن امیدوار باشد)، مأیوس و ناامید می کند. [5]
منابع:
[1] بحار الانوار، ج 77، ص 175
[2] بیان شده که در برخی از نقل ها این عبارت « مَنْ أَرْخى عِنانَ أَمَلِهِ »، «کسی که عنان آرزو و امل را سست و رها نماید»، به کار رفته است.
[3] غرر الحکم،ح 7252
[4] غرر الحکم، ح 1828
[5] غرر الحکم، 1896