حضرت مهدی (عج) آخرین امام و جانشین بر حق رسول اکرم (ص) قرن هاست که به اذن، اراده و مصلحت پروردگار جهانیان از نظرها غایب و پنهان است. ایشان سرانجام روزی ظهور خواهد کرد و جهان و جهانیان را از ظلم و ستمی که بر آن حاکم شده است نجات خواهد داد. طبق احادیث و روایات دوران زندگی حضرت مهدی ارواحنا له الفداء به سه بخش تقسیم شده اند، اختفاء، غیبت و ظهور.
دوران اختفاء تنها پنج سال به طول انجامید و از زمان ولادت حضرت مهدی (عج) تا زمان شهادت امام حسن عسکری علیه السلام و آغاز امامت ایشان بوده است. در این دوره براساس روایات امام حسن عسکری (ع)، حضرت صاحب الزمان (عج) را تنها به برخی از افراد خاص نشان می داد و امامت و جانشینی او را به آنان گوشزد می کرد. دوره غیبت خود به دو دوره غیبت صُغرا (حدود 70 سال) و غیبت کُبرا که تا به امروز و تا زمان ظهور حضرت ادامه دارد، تقسیم شده است. در دوره ی غیبت صغرا حضرت مهدی (عج) توسط چهار نائب خاص با مردم در ارتباط بودند اما در دوران غیبت کبرا هیچ ارتباطی با مردم نداشته و ندارند. دوره سوم زندگی حضرت دوران ظهور ایشان و زمانی است که ظلم ریشه کن و عدل و داد در کل جهان گسترش پیدا خواهد کرد. همانطور که می بینید بخش اعظمی از حیات حضرت در غیبت و به دور از چشم مردم سپری شده است. در این مطلب قصد داریم به معرفی نواب اربعه حضرت مهدی (عج) در دوران غیبت صغری بپردازیم.
غیبت صغری حضرت حجت (عج) و آغاز امامت ایشان
با شهادت امام یازدهم در سال 260 هجری قمری امامت حضرت مهدی (عج) و غیبت صغری ایشان تواَمان و با هم آغاز شدند. غیبت کوتاه مدت یا صغرا حضرت تا سال 329 هجری قمری یعنی (69 سال پس از امامت) ادامه داشت. در این مدت زمانی ارتباط شیعیان و محبین اهل بیت علیهم السلام با امام به طور کامل قطع نشده بود و آن ها می توانستند به نائبان خاص حضرت مراجعه کرده و مسائل و مشکلات خود را با آنان در میان گذاشته تا نواب آنان را به حضرت مهدی (عج) عرضه کنند و پاسخ حضرت را به آن ها برسانند. در این دوران نیز گاهی اوقات برخی افراد موفق به دیدار می شدند. در واقع غیبت صغرا را می توان دوره آماده سازی افراد برای پذیرش غیبت کبرا امام دانست.
نائبان خاص حضرت مهدی (عج)
نواب اربعه حضرت تماما از بزرگان و علمای شیعه بوده اند که توسط خود حضرت انتخاب شده اند. در این بخش به معرفی این چهار نائب می پردازیم.
– ابوعمرو عثمان بن سعید عمری
اولین نائب از نواب اربعه حضرت صاحب الزمان (عج) شخصی به نام عثمان بن سعید بوده است. این شخص در زمان امام هادی (ع) وکیل ایشان بوده است و پس از آن وکالت امام حسن عسکری علیه السلام را نیز به عهده داشت. عثمان بن سعید پس از شهادت امام حسن عسکری (ع) به عنوان اولین نائب حضرت مهدی (عج) برگزیده شد.
در رابطه با عثمان بن سعید امام هادی علیه السلام و همچنین امام حسن عسکری (ع) فرموده بوند: این ابو عمرو فردی امین و مورد اطمینان من است. آنچه که به شما می گوید از جانب من می گوید و آنچه به شما برساند از طرف من می رساند.
تاریخ درگذشت عثمان بن سعید به طور دقیق مشخص نمی باشد. برخی گفته اند این آدم وارسته بین سال های 260 تا 267 هجری قمری وفات یافته است و برخی دیگر معتقدند تاریخ وفات وی سال 280 هجری قمری است.
– ابو جعفر محمد بن عثمان بن سعید عمری
دومین نائب امام زمان در دوران غیبت صغرا محمد بن عثمان می باشد که فرزند نائب اول حضرت بوده که پس از اینکه پدرش عثمان بن سعید رحلت فرمود از طرف حضرت قائم (عج) به مقام نیابت منصوب گردید.
حضرت (عج) در نامه ای به محمد بن عثمان پس از وفات عثمان بن سعید پس از تسلیت رحلت پدر به فرزند و دعا کردن در حق محمد بن عثمان امر نیابت را به او سپرد .
محمد بن عثمان پس از چهل سال نیابت، در سال 304 یا 305 هجری قمری وفات یافتند.
– ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی
سومین نائب امام زمان (عج) حسین بن روح نوبختی است. او از افراد مشهور و قابل احترام خاندان خویش بوده است. او از خصائل و ویژگی های بسیار خوبی برخوردار بود و به گفته شیخ طوسی: او نزد شیعیان و دیگران، خردمندترین مردم و اهل تقیه بود.
در واقع حسین بن روح نوبختی بر اساس گفته دوست و دشمن یکی از فهمیده ترین و عاقل ترین افراد در روزگار خود بوده است.
حسین به روح که توسط حضرت مهدی (عج) به نیابت پس از محمد بن عثمان بن سعید منصوب گردید و توسط نائب دوم به شیعیان معرفی شد، مدتی در زمان حکومت مقتدر عباسی مسئولیت وزارت را به عهده داشت. حسین بن روح به قصد دفاع از شیعیان در دستگاه خلافت و حکومت ورود نمود. گفته می شود پس از به روی کار آمدن حامد بن عباس در وزارت این نائب از نواب اربعه مشکلاتی ایجاد شد به طوری که در سال های 312 تا 317 هجری قمری زندانی گردید.
حسین بن روح نوبختی بسیار تقیه می کرد به طوری که یکی از خدمتکاران خود را به سبب لعن معاویه اخراج نمود.
نائب سوم تا سال 326 هجری قمری و به مدت 21 سال عهده دار نیابت حضرت مهدی (عج) بود و در 18 شعبان همان سال دار فانی را وداع نمود.
– علی بن محمد سمری
آخرین نائب از چهار نائب خاص قائم آل محمد (عج) شخصی به نام علی بن محمد بن سمری بوده است. پس از آن که حسین بن روح نوبختی فوت شدند، به دستور و امر حضرت نیابت خاص را بر عهده گرفتند. علی بن محمد تنها سه سال نائب خاص و بر حق امام (عج) بود زیرا در سال 329 هجری قمری از دنیا رفت و غیبت کبرا امام زمان به اذن و اراده ی پروردگار آغاز شد .
روایت شده است که حضرت قائم ارواحنا له الفداء در نامه ای که به علی به محمد نوشته بود، زمان مرگش را به او اطلاع داده (15 شعبان 329 هجری قمری) و به او امر کرد که نائب و جانشینی پس از خود انتخاب نکند.
قسمتی از این نامه به این شرح است: ای علی بن محمد خداوند پاداش برادران دینی ات را در مصیبت تو بزرگ گرداند. تا شش روز دیگر خواهی مرد. پس امور حساب و کتابت را مرتب کن و درباره جانشینی این مقام (نیابت) به کسی وصیت مکن، زیرا غیبت دوم فرا رسیده است.
این چهار شخص وظایفی همچون پنهان نگه داشتن نام و نشان حضرت حجت(عج)، دریافت و توزیع اموال مربوط به امام، مبارزه با افرادی که ادعای نیابت داشته اند، جواب دادن به سوالات و مشکلات علمی، فقهی و همچنین عقیدتی، تلاش برای جلوگیری از ایجاد فرقه های انحرافی در میان شیعیان و مدیریت و سازماندهی وکلا (هر یک از مناطق شیعه نشین وکیل و وصی مشخص شده ای داشت که با نائبان در ارتباط بوده و اموالی را که برای وجوه دریافت می کردند به روش های متفاوتی برای نائبان ارسال و نائبان نیز تحت نظر حضرت (عج) صرف امور مشخص و تعیین شده ای می کردند) را بر عهده داشتند.