پیری و سالمندی آخرین دوره حیات آدمی در این جهان است؛ دوره‌ای است که در آن قوای انسان رو به تحلیل می‌رود و قدرت و توانایی او در انجام امور مختلف و در تقابل با چالشها کاهش می‌یابد. دراسلام به پیری توجه شده است و در قرآن کریم که کامل‌ترین کتاب آسمانی برای رشد و تعالی است با تعابیر گوناگونی نظیر شیخ، شیب، عجوز، کهل، کبر و ارذل العمر در راستای تحقق اهدافی چون توجه دادن انسان به نقش خدای متعال در تحقق پدیده‌ها، اثبات علم و قدرت الهی، رهنمون ساختن آدمی به موضوعات ماورایی و در راس تمامی این‌ها هدایت انسان‌ها به این دوره پرداخته شده است. در کنار تمامی این‌ها در دین اسلام به احترام کردن، حرمت سالمندان را نگه داشتن، اکرام نمودن آنان، رعایت حقوقشان، فروتنی ورزیدن و عدم نگاه بالا به پایین به جهت کبر سن سفارش شده است و این از آیات قرآنی نظیر آیه‌های 23 و 24 سوره اسراء و احادیثی که از ائمه اطهار علیهم السلام در کتب معتبر حدیثی به ثبت رسیده‌اند، کاملا مشخص است. از این رو و در راستای شناخت و به کار گیری آموزه‌های اخلاقی بیان شده در این مطلب به بیان احادیث پیری و سالمندی خواهیم پرداخت.
سالمندی در سخن پیامبر (ص)
- الشَّيخُ شابٌّ على حُبِّ أنيسٍ ، و طُولِ حَياةٍ ، و كَثرَةِ مالٍ .[1]
شخص پیر (سالمند) در علاقه به همدم، زندگی دراز و مال جوان است.
- مِن إجلالِ اللّه ِ إجلالُ ذي الشَّيبَةِ المُسلمِ[2]
پیامبر (ص) فرمودند: احترام به مسلمان سالخورده، احترام گذاشتن به خدای متعال است.
- إنَّ مِن إجلالِي تَوقِيرَ الشَّيخِ مِن اُمَّتي[3]
همانا از احترام نهادن به من، احترام نمودن شخص سالخورده از امتم است.
- مَنْ وَقَّرَ ذَا شَيْبَةٍ فِي الْإِسْلَامِ آمَنَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ فَزَعِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ[4]
هر آن‌که پبری که موی خویش را در (طریق) اسلام سپید کرده است، احترام کند، خدای متعال از هراس روز جزاء او را امان می‌دهد.
احادیث پیری و سالمندی|کلام امامان (ع)
امام علی (ع)
- المَشِيبُ رسولُ المَوتِ[5]
موی سفید، رسول (پیک و فرستنده) مرگ است.
- الشَّيبُ آخِرُ مَواعيدِ الفَناءِ[6]
موی سفید، آخرین وعده گاه فنا و نیستی است.
- إذَا ابيَضَّ أسوَدُكَ ماتَ أطيَبُكَ[7]
هر زمان (موی) سیاه تو سفید شد، خوش‌ترین (دوره عمر) تو از میان رود.
- كَفى بالشَّيبِ نَذِيرا[8]
موی سفید برای هشدار دادن (مرگ) کافی است!
- وَقارُ الشَّيبِ أحَبُّ إلَيَّ مِن نَضارَةِ الشَّبابِ[9]
وقار و متانت پیری، برایم دوست داشتنی‌تر از خرمی جوانی است.
- إذا شابَ العاقِلُ شَبَّ عَقلُهُ ، إذا شابَ الجاهِلُ شَبَّ جَهلُهُ[10]
هر زمان خردمند پیر گردد، خرد او جوان شود و هر زمان نادان پیر شود، نادانی‌اش جوان شود.
- كانَ الرجُلُ يَموتُ و قد بَلَغَ الهَرَمَ و لَم يَشِبْ ، فكانَ الرجُلُ يَأتِي النادِيَ فيهِ الرجُلُ و بَنُوهُ فلا يَعرِفُ الأبَ مِنَ الابنِ ، فيقولُ : أيُّكُم أبُوكُم ؟ فلَمّا كانَ زمانُ إبراهيمَ فقالَ : اللّهُمّ اجعَلْ لي شَيبا اُعرَفُ بهِ ، قالَ : فَشابَ و ابيَضَّ رَأسُهُ و لِحيَتُهُ[11]
(در اعصار گذشته) مَرد سالخورده می‌شد و فوت می‌نمود ولی موی سر او سفید نمی‌شد. به این دلیل گاهی شخصی اگر که به محفلی وارد می‌شود که پدر و پسران در آن جمع بودند، پدر و پسر را از هم نمی‌شناخت و سوال می‌کرد: کدام یک پدرتان است؟ تا آن‌که دوره حضرت ابراهیم (ع) فرا رسید. او به پیشگاه خداوند عرض نمود: خداوندا! من را پیر گردان تا به آن شناخته شوم؛ پس ابراهیم پیر گردید و موی سر و صورت او سفید شد.
امام سجاد (ع)
- حق الکبیر توقیرهُ لِسنَّهِ و اجلالُهُ لِتَقدَّمَهُ فی الاسلام[12]
حق آن‌که بزرگ‌تر است آن است که او را به سبب سنی که دارد احترام نمایی و او را به جهت آن‌که بر تو در مسلمانی تقدم داشته است، بزرگ شماری.
امام محمد باقر (ع)
- أصبَحَ إبراهيمُ عليه السلام فَرَأى في لِحيَتِهِ شَيبا شَعرَةً بَيضاءَ ، فقالَ : الحَمدُ للّه ِِ رَبِّ العالَمينَ الذي بَلَّغَني هذَا المَبلَغَ و لَم أعصِ اللّه َ طَرفَةَ عَينٍ[13]
ابراهیم (ع) در هنگام صبح مویی سفید در محاسن خویش مشاهده کرد، پس گفت: سپاس خدایی که پروردگار جهانیان است که من را به این سن رساند وآنی معصیتش را ننمودم.
امام صادق (ع)
- لَيسَ مِنّا مَن لَم يُوَقِّر كَبيرَنا ويَرحَم صَغيرَنا.[14]
از ما نیست آن‌که بزرگسالمان را محترم نشمارد و با خردسالمان مهربان نباشد.
- عَظِّمُوا كِبارَكُم و صِلُوا أرحامَكُم[15]
بزرگ‌سالان را احترام نموده و صله رحم به جای آورید.
منابع:
[1] بحارالانوار:9/174/77
[2] الکافی:1/165/2
[3] كنز العمّال : 6013
[4] کافی(ط-الاسلامیه) ج 2 ، ص 658 ، ح 3
[5] غرر الحکم:1202
[6] همان:1456
[7] همان:4039
[8] همان:10076
[9] همان:10099
[10] همان:4169-4170
[11] علل الشرائع:3/104
[12] تحف العقول، ص270
[13] علل الشرائع:2/104
[14] کافی(ط-الاسلامیه) ج 2 ، ص 165 ، ح 2
[15] کافی:3/165/2
- تلاوت ترتیل آیه 23 سوره اسراء – عباس امام جمعه
۞ وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا ۚ إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا
و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستید! و به پدر و مادر نیکی کنید! هرگاه یکی از آن دو، یا هر دوی آنها، نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار! و بر آنها فریاد مزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو!