ویژگی های فتنه در کلام امیر مومنان (ع)

هیچ فرد یا جامعه‌ای در این جهان از فتنه و فتنه انگیزی در امان نیست. فتنه‌ای که در اوضاع سیاسی، اجتماعی و محیطی خاصی بروز می‌کند و تمامی جامعه را در بر می‌گیرد و درک و شناخت آن برای بسیاری از عامه مردم سخت می‌شود در حالی که لازمه خروج از آن شناخت ابعاد گوناگونش و منطبق ساختن ویژگی های فتنه با آن‌چه که رخ می‌دهد، است. لذا شناخت اصل فتنه و ویژگی های آن می تواند به مقاومت و مقابله با فتنه کمک نماید. در خطبه 93 نهج البلاغه حضرت علی (ع) به برخی از مهم‌ترین ویژگی های فتنه اشاره کرده است که در این مطلب و در راستای آگاهی سازی برای مقابله و مبارزه با فتنه به بیان و شرح آن‌ها خواهیم پرداخت.

ویژگی های فتنه در کلام امیر مومنان (ع)

حضرت علی علیه السلام در بخش دوم خطبه 93 ویژگی های فتنه را سه چیز گفته است: «إِنَّ الْفِتَنَ إِذَا أَقْبَلَتْ شَبَّهَتْ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ نَبَّهَتْ، يُنْكَرْنَ مُقْبِلَاتٍ وَ يُعْرَفْنَ مُدْبِرَاتٍ، يَحُمْنَ حَوْمَ الرِّيَاحِ يُصِبْنَ بَلَداً وَ يُخْطِئْنَ بَلَداً؛ آن گاه که فتنه‌ها روی آرند همچون حق می‌مانند و آن زمان که پشت می‌کنند (مردم را از ماهیت خویش) مطلع می‌سازند؛ (فتنه‌ها) در حال آمدن ناشناخته هستند و به وقت پشت نمودن شناخته می‌شوند؛ همچون گردبادها به برخی از شهرها برخورد می‌کنند و از بعضی دیگر عبور می‌کنند»

• آراسته شدن با حق

زمانی‌که فتنه‌ای رخ می‌دهد، چنان نیست که همه آن را درک نمایید. در واقع آن گونه واضح و آشکار نیست که مردم آن راشناخته و بدانند که این رخداد فتنه است چرا که از ویژگی‌های آن آراسته شدنش به حق است. افراد با دیدنش آن را کاملا حق می‌دانند و به همین جهت به آن رو می‌کنند و این خود رمز و راز گسترش فتنه است. در واقع آن‌ها که فتنه‌ها را ایجاد می‌کنند، ماهرتر و مطلع‌تر از آن هستند که به کار و عملی دست بزنند که مقاومت مردم را در همان روزهای نخست به دنبال داشته باشند. آن‌ها برای گسترش فتنه، خود چندین کار را در راس امور قرار می‌دهند؛ فتنه‌گرها از افرادی استفاده می‌کنند که دارای چهره‌ای مقبول در جامعه هستند؛ آن‌ها آن‌چه را که مقتضای جامعه است را شعار خود می‌کنند، مثلا برای جامعه‌ای که فقر در آن حاکم است شعارهایی مرتبط با ریشه کردن آن و ثروتمند شدن را سر می‌دهند، آن هنگام که هدف جامعه نژاد پرستی است شعاری مرتبط می‌دهند و اگر که جامعه‌ای از عدم آزادی رنج می‌برد، آزادی مطلق را در جهت جذب افراد شعار خود می‌کنند. آن‌ها همچنین جایگاه گذشته جامعه و اصول آن را بی وقفه و به طور مطلق می‌کوبند و قیافه‌ای حق به جانب گرفته و افراد ساده لوح را مجبور می‌سازند که ناخودآکاه درباره بدیهی‌ترین چیزها در دوره‌های گذشته نیز شک کنند.علاوه بر این‌ها سران فتنه از هر مسیر و با هر وسیله‌ای که امکان پذیر است به ایجاد اراده و حرکت می‌پردازند، در واقع می‌توان چنین گفت که هدف‌شان وسیله را توجیه می‌کند.

• آشکار شدن ماهیت آن پس از پایان یافتن

از دیگر ویژگی‌های فتنه آشکار شدن ماهیت آن بعد از به پابان رسیدن است. در واقع مردم زمانی به اصل فتنه پی می‌برند که فتنه جامعه را ترک کرده باشد. در واقع این امر که باطن زشت فتنه پس از پابان یافتن نمایان خواهد شد، جزئی از اصل فتنه است. در آن هنگام عده‌ی کثیری از افراد که با فتنه همراه بودند پشیمان می‌شوند.

دو نوع فتنه در جامعه می‌توانند رخ بدهند: نوعی از فتنه‌ها گذرا هستند و نوع دیگر در جامعه رسوب نموده و اصول خویش را به عنوان عقیده و یا مکتب بر کل جامعه تحمیل می‌کند آن‌چنان که به تدریج تمامی فرهنگ یک جامعه را فرا می‌گیرد. این دو فتنه با هم اشتراکات و تفاوت هایی دارند.

اشتراکات این دو نوع فتنه مواردی است که در بخش یک بیان شده‌اند و تقسیم شدن مردم به گروه‌های مختلف. در واقع علاوه بر آن‌چه که پیش‌تر بیان شد در این دو نوع فتنه مردم به گروه‌های زیر تقسیم می‌شوند:

• به افراد ساده لوحی که مبنای زندگی و تصمیماتشان «کشمش و غوره» (یک کشمش آنان را گرم و یک غوره آن‌ها را سرد می‌نماید) است.
• افرادی که از آگاهی‌های سودمندی برخوردار هستند و تنها با یک کشمش و غوره تغییر موضع نمی‌دهند اما زیادی آن، در تغییر رویکرد و نظر و هدفشان موثر است.
• افرادی که هشیارتر بوده و در هنگام رخ دادن فتنه عناصر معرفتی و اختیاری خویش را نمی‌بازند و تا جایی می‌توانند به تحلیل قضایا و ترکیب آن‌ها بپرداند. البته این گروه در اقلبت هستند.

و اما برخی از تفاوت‌هایی که میان این دو نوع فتنه وجود دارند عبارتند از:

• فتنه گذرا مستند به اصل یا قانون ثابتی نیست و تنها از رخدادها و تحولات بهره می‌برند به همبن سبب دیر یا زود جامعه را ترک خوهد کرد و در آن هنگام گروهی از مردم به شناخت نسبت به آن دست پیدا می‌کنند. اما فتنه‌ای که رسوب می‌کند به دلیل اینکه خود را مقید به اصل قانون نشان می‌دهد می‌تواند برای مدت طویلی مغز و روان مردم را در اختیار بگیرد و حتی به فرهنگی ثابت تبدیل شود.
• شناخت فتنه زودگذر نسبت به فتنه رسوبی برای آن گروه از مردم جامعه که دارای آگاهی هستند راحت تر است چرا که به سبب نمایش وابسته بودن به قوانین ثابت قادر خواهد بود که آگاهترین مردم را نیز متحیر سازد.
• ایجاد کننده نابسامانی

فتنه کور کننده و ایجاد کننده نابسامانی است. او همچون باد از شهری عبور می‌کند و شهری دیگر را در هم می‌کوبد. در واقع زمینه آشکار شدن فتنه در تمامی شهرها به یک اندازه نیست و وابسته به عوامل پیچیده و متعددی است که سبب می‌گردد در جایی (به سبب آمادگی ها و زمینه لازم) بروز نماید و در جایی دیگر نشانی از آن نباشد. پس اگر که در بخشی از جامعه اثری از فتنه وجود نداشت نباید فریب آن را خورد.