صبر که به معنای وادار ساختن نفس به انجام آن‌چه که عقل و شرع می‌گوید و بازداشت از آن‌چه که این دو نهی می‌کنند، می‌باشد از خصائل اخلاقی پسندیده در اسلام است که خداوند در قرآن از آن سخن گفته و در احادیث نقل شده از ائمه اطهار علیهم السلام به آن فراوان اشاره شده است. آن که این خصلت یا فضیلت اخلاقی را در وجود خود نهادینه کند، خواهد توانست که به نفس خویش مسلط گشته و از اضطراب، اعتراض، جزع و بی تابی و شکایت دوری نماید. او به آرامش و طمأنینه حتی در هنگام بلاها و سختی‌ها می‌رسد و استقامت خوبی در برابر آن‌ها خواهد داشت.اگر چه صبر در احادیث، روایات منقول و تفاسیر موجود از آیات قرآنی و بر اساس آن‌چه که در کتب لغت آمده است، معنای کاملا روشنی دارد اما برخی آن را مترادف با انظلام که سکوت در برابر ظلم و ناملایمتی است می‌دانند. این مترادف دانستن دو کلمه نادرست است چرا که صبر مقاومت، برخورد درست با مشکلات و سختی‌ها و تثبیت حق است حتی اگر که همراه با از دست رفتن جان، مال یا آبرو باشد ولی انظلام در واقع حقارت طلبی و ظالم پروری است.
صبر موضوع گسترده‌ای است که سخن گفتن درباره آن در این مقال نمی‌گنجد و وقت و زمان دیگری را می‌طلبد از این رو در این مطلب و در راستای نشر احادیث ائمه بزرگوار اسلام علیهم اسلام برخی از احادیث مرتبط با صبر را به نگارش در آورده‌ایم.
صبر در کلام رسول خدا (ص)
- الصَّبرُ ثَلاثَهٌ: صَبرٌ عِندَ المُصیبَهِ، وَ صَبرٌ عَلَى الطّاعَهِ و َصَبرٌ عَنِ المَعصیَهِ[1]
صبر سه گونه است: صبر در هنگام مصیبت، صبر بر طاعت و بندگی و شکیبایی بر معصیت و گناه
- عَلَامَه الصَّابِرِ فِی ثَلَاثٍ أَوَّلُهَا أَنْ لَا یَکْسَلَ وَ الثَّانِیَهُ أَنْ لَا یَضْجَرَ وَ الثَّالِثَهُ أَنْ لَا یَشْکُوَ مِنْ رَبِّهِ تَعَالَى لِأَنَّهُ إِذَا کَسِلَ فَقَدْ ضَیَّعَ الْحَقَّ وَ إِذَا ضَجِرَ لَمْ یُؤَدِّ الشُّکْرَ وَ إِذَا شَکَا مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ عَصَاهُ؛[2]
نشانه‌های صابر در سه چیز است: نخست این‌که کسل نمی‌گردد، دوم این‌که دلتنگ و افسرده نمی‌شود، سوم آن‌که از پروردگار خویش شکوه نمی‌کند چرا که اگر سستی نماید، حق را ضایع نموده و اگر افسرده و دلتنگ گردد، سپاس نمی‌گذارد و اگر که از رب خویش گله کند او را معصیت کرده است.
- فَلِلصَّبْرِ أَرْبَعُ شُعَبٍ الشَّوْقُ وَ الشَّفَقَهُ وَ الزَّهَادَهُ وَ التَّرَقُّبُ فَمَنِ اشْتَاقَ إِلَى الْجَنَّهِ سَلَا عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ مَنْ أَشْفَقَ مِنَ النَّارِ رَجَعَ عَنِ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا تَهَاوَنَ بِالْمُصِیبَاتِ وَ مَنْ تَرَقَّبَ الْمَوْتَ سَارَعَ إِلَى الْخَیْرَات[3]
پس برای صبر چهار شعبه است: شوق، ترس، زهد و انتظار؛ هر آن‌که شوق بهشت داشته باشد، از هوا و هوس دست می‌کشد و هر آن‌که از آتش بترسد، از حرام‌ها خویشتن را حفظ کرده است و هر که به دنیا بی اعتنایی کند، گرفتاری‌ها را به چیزی نگیرد و هر که مرگ را انتظار کشد در انجام کارهای نیک کوشش کند.
- يأتي علي النّاسِ زمانٌ، الصّابِرُ منهم علي دينِهِ كالقابِضِ عَلَي الجمرِ[4]
زمانی بر مردم می‌آید که صابراز آن‌ها بر دین همچون کسی است که شراره‌های آتش را به دست گرفته است.
صبر در احادیث امامان
امام علی (ع)
- اَلصَّبْرُ اَنْ يَحْتَمِلَ الرَّجُلُ ما يَنُوبُهُ، وَ يـَكْظِمُ ما يَغْضِبـُهُ[5]
شکیبایی آن است که آدم مصیبتی را که به او می‌رسد تحمل نموده و غضب خویش را فرو نشاند.
- اَصْلُ الصَّبْرِ حُسْنُ الْيَقينِ بِاللّه[6]
اصل صبر و شکیبایی حُسن یقین به خدای متعال است.
- اَلصَّبْرُ، اِمّا صَبْرٌ عـَلَى الْمُصِيبـَةِ، أَوْ عـَلَى الطّـاعـَةِ، أَوْ عَنِ الْمَعْصِيَةِ وَهذَا الْقِسْمُ الثّالِثُ أَعْلى دَرَجَةً مِنَ الْقِسْمَينِ الاَْوَّلَيْنِ[7]
شکیبایی؛و اما شکیبای بر مصیبت یا بر طاعت و یا بر معصیت و نوع سوم آن بالاترین درجه را نسبت به دو نوع اول دارد.
- اَلصَّبْرُ فِى الاُْمُورِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ فَاِذا فارَقَ الرَّأْسُ الْجَسَدَ فَسَدَ الْجَسَدُ فَاِذا فارَقَ الصَّبْرُ الاُْمُورَ فَسَدَتِ الاُْمُورُ[8]
صبر در کارها به مانند سر بر بدن است؛ اگر که سر از بدن جدا شود، بدن فاسد گشته و از بین می‌رود، پس اگر که صبر در امور و کارها از میان رفت، کارها تباه خواهند شد.
- نَحْنُ صُبَّرٌ وَ شيعَتُنا اَصْبَرُ مِنّا، قُلْتُ: جُعِلْتُ فِداكَ، كَيْفَ صارَ شيعَتُكُمْ اَصْبَرُ مِنْكُمْ؟ قالَ: لاَِنّا نَصْبِرُ عَلى ما نَعْلَمُ وَ شيعَتُنا يَصْبِرُونَ عَلى مالايَعْلَمُونَ.[9]
ما شکیبا هستیم اما شیعیانمان از ما شکیبا‌تر و صبورتر هستند. (آن شخص) گفت: فدایتان گردم، چگونه است که شیعیان شما از شما صبورتر هستند؟! حضرت فرمود: ما بر آن‌چه که می‌دانیم شکیبا هستیم و شیعیان ما بر آن‌چه که نمی‌دانند صبوری می‌کنند.
امام حسن مجتبی (ع)
- اَلخَیرُ الَّذِی لا شَرَّ فِیهِ، اَلشُّکرُ مَعَ النِّعمَه وَ الصَّبرُ عَلَی النّازِلَه[10]
خیری که هیچ گونه شری در آن نیست، شُکر بر نعمت و صبوری بر مصیبت سخت و ناگوار است.
امام سجاد (ع)
- يا بُنَىَّ اِصْبِرْ عَلى الْحَقِّ وَ اِنْ كانَ مُرّاً[11]
ای فرزندم بر آن‌چه که حق است، صبر بیشه کن حتی اگر که تلخ باشد.
امام محمد باقر (ع)
- اَلْجَنَّةُ مَحْفُوفَةٌ بِالْمَكارِهِ وَ الصَّبْرِ فَمَنْ صَبَرَ عَلَى الْمَكارِهِ فِى الدُّنْيا دَخَلَ الْجَنَّةَ، وَ جَهَنَّمُ مَحْفُوفَةٌ بِاللَّذّاتِ وَ الشَّهواتِ، فَمَنْ اَعْطى نَفْسَهُ لَذَّتَها وَ شَهْوَتَها دَخَلَ النّـارَ[12]
بهشت به سختی‌ها و شکیبایی آمیخته شده، پس هر آن‌که در دنیا بر شدائد صبور باشد به بهشت داخل می‌شود؛ و جهنم آمیخته شده به شهوت‌ها و خوشگذرانی‌ها است؛ پس هر که امیال و شهوات خویش را تامین نماید به آتش وارد می‌شود.
- مَنْ صَبَرَ وَ اسْتـَرْجَعَ وَ حـَمِدَ اللّه َ عِنْدَ الْمُصيـبَةِ فَقَدْ رَضِىَ بِما صَنَعَ اللّه ُ، وَ وَقَعَ اَجْرُهُ عَلَى اللّه ِ وَ مَنْ لَمْ يَفْعَلْ ذلِكَ جَرى عَلَيْهِ الْقَضآءُ وَ هُوَ ذَميمٌ وَ اَحْبَطَ اللّه ُ اَجْـرَهُ[13]
هر آن‌کس که شکیبایی ورزد و عبارت استرجاع (انا لله و انا الیه راجعون) بگوید و در زمان گرفتاری خدای متعال را حمد و ستایش کند، پس او به آن‌چه خدا انجام داده (کار خدا) راضی و خشنود است و اجر او با خداوند است و آن‌که چنین نکند، سرنوشتش تغییر نکرده و مذمت می‌گردد و اجر او نیز از میان می‌رود.
امام جعفر صادق (ع)
- اَلْمُؤْمِنُ صَبُورٌ فِى الشَّدائِدِ، وَقُورٌ فِى الزَّلازِلِ، قَنُـوعٌ بِمـا اُوتِىَ، لايَعْـظِمُ عَلَيْهِ الْمَصـائِبُ… [14]
شخص با ایمان در هنگام سختی و شدائد شکیبا است و در برابر اضطراب‌ها با وقار است؛ به آن‌چه که به وی عطا گردیده قانع و گرفتاری‌ها در نزد او بزرگ نیستند.
- اَلصَّبْرُ يُعَقِّبُ خَيْراً، فَاصْبِرُوا تَظْفُرُوا[15]
صبر خیر به دنبال دارد، پس شکیبایی پیشه کنید تا پیروز شوید.
- ثَلَاثَهٌ لَا تُعْرَفُ إِلَّا فِی ثَلَاثِ مَوَاطِنَ- لَا یُعْرَفُ الْحَلِیمُ إِلَّا عِنْدَ الْغَضَبِ وَ لَا الشُّجَاعُ إِلَّا عِنْدَ الْحَرْبِ وَ لَا أَخٌ إِلَّا عِنْدَ الْحَاجَه[16]
سه نفر را جز در سه موقعیت نخواهی شناخت: بردبار شناخته نمی‌شود مگر در هنگام غضب و خشم، شجاع جز در زمان جنگ و برادر جز در هنگام نیاز
امام موسی کاظم (ع)
- اصْبِرْ عَلَى طَاعَهِ اللَّهِ وَ اصْبِرْ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ فَإِنَّمَا الدُّنْیَا سَاعَهٌ فَمَا مَضَى مِنْهَا فَلَیْسَ تَجِدُ لَهُ سُرُوراً وَ لَا حُزْناً وَ مَا لَمْ یَأْتِ مِنْهَا فَلَیْسَ تَعْرِفُهُ فَاصْبِرْ عَلَى تِلْکَ السَّاعَهِ الَّتِی أَنْتَ فِیهَا فَکَأَنَّکَ قَدِ اغْتَبَطْت[17]
بر طاعت الهی شکیبا باش و بر ترک معاصی خدا صبر پیشه کن؛ چرا که دنیا لحظه‌ای بیش نیست.بر هر آن‌چه گذذشت جای شادی و غم نیست و از آن‌چه نیامده نیز اطلاع نداری. پس ساعتی (لحظه‌ای) را که در آن به سر می‌بری را صبور باش آن‌چنان که گویی خوشبخت و خوشحال هستی.
امام رضا (ع)
- لَا یَسْتَکْمِلُ عَبْدٌ حَقِیقَهَ الْإِیمَانِ حَتَّى تَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ ثَلَاثٌ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ وَ حُسْنُ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعِیشَهِ وَ الصَّبْرُ عَلَى الرَّزَایَا[18]
هیچ بنده‌ای حقیقت ایمان خویش را کامل نمی‌گرداند جز این‌که در او سه ویژگی باشد: تفقه در دین (دین شناسی)، تدبر نیک در زندگی و صبر در هنگام بلایا و مصائب.
امام حسن عسکری (ع)
- الجَهلُ خَصمٌ، وَالحِلمُ حُکمٌ[19]
جهل و نادانی دشمن است و صبر حکمرانی است.
- تلاوت آیه 43 شوری-محمد حسین سعیدیان
وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذَٰلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ
امّا کسانی که شکیبایی و عفو کنند، این از کارهای پرارزش است!
منابع:
[1] کافى(ط-الاسلامیه) ج۲، ص۹۱، ح۱۵
[2] علل الشرایع، ج۲، ص۴۹۸، ح۱۹
[3] معدن الجواهر ص ۴۰
[4] بحار الانوار، جلد 28، صفحه 47
[5][5] غرر الحكم، چاپ دانشگاه تهران، ج ۲ / ۱۸۷۴
[6] غرر الحكم، ۲ / ۳۱۸۴
[7] ميزان الحكمه، نشر دفتر تبليغات اسلامى، ۵/۱۰۱۰۱
[8] بحارالانوار، نشر كتابفروشى اسلاميه، ۷۱/۷۳
[9] بحارالانوار،۷۱/۸۰
[10] تحف العقول ص ۲۳۴
[11] بحارالانوار، ۷۱/۷۷
[12] اصول كافى، ج ۲/۷۳، ح ۷، مكتبة الاسلامية، تهران ۱۳۸۸ ه
[13] بحارالانوار، ۷۱/۹۶
[14] بحارالانوار، ۸۲/۱۳۳
[15] بحارالانوار، ۷۱/۹۶
[16] بحارالأنوار(ط-بیروت) ج ۷۵ ، ص۲۲۹، ح ۱۰۷
[17] تحف العقول ص ۳۹۶
[18] تحف العقول ص ۴۴۶
[19] نزهه الناظر و تنبیه الخاطر ص۱۴۶ ، ح ۱۷