حکمت 53 نهج البلاغه از دیگر کلمات قصار مولی الموحدین حضرت علی (ع) است که سید رضی در کتاب نهج البلاغه آورده است. در این حکمت امام (ع) به تفسیر سخاء یا همان بخشش پرداخته است و آن را به طور دقیق تعریف کرده است. سخاوت در حقیقت حالتی درونی است که آدمی را بدون چشم داشت و خواستن عوض به بخشش مال به آن‌که مستحق یا نیازمند است وا می‌دارد.
حکمت 53 نهج البلاغه
وَ قَالَ (علیه السلام): السَّخَاءُ مَا كَانَ ابْتِدَاءً؛ [فَإِذَا] فَأَمَّا مَا كَانَ عَنْ مَسْأَلَةٍ، فَحَيَاءٌ وَ تَذَمُّمٌ.
و امام علیه السلام فرمودند: سخاوت و بخشش آن است که ابتدایی و بدون درخواست باشد؛ اما آن‌چه که در مقابل تقاضا اعطا می‌شود یا به سبب حیاء است و یا برای رهایی از مذمت و بدگویی.
شرح حکمت
حضرت علی (ع) در این حکمت به نکته‌ای ظریف اشاره نموده و فرموده است: سخاوت و بخشش آن است که ابتدایی و بدون درخواست باشد؛ اما آن‌چه که در مقابل تقاضا اعطا می‌شود یا به سبب حیاء است و یا برای رهایی از مذمت و بدگویی.
سخاوت این چنین تفسیر گشته است: فضیلت و حالتی درونی می‌باشد که آدمی را به اعطای مال به مستحق و نیازمند بدون آن‌که عوض یا چیزی در برابر آن بخواهد وا خواهد داشت.
طبق این تعریف اگر که شخصی درخواست نماید و از آبروی خویش به جهت درخواست مایه بگذارد آن‌چه که سخاوتمندانه بخشیده می‌شود در حقیقت عوض آبروی او می‌باشد و به آسانی نمی‌توان اسم سخاوت را بر روی آن قرار داد. همچنین بخششی که بعد از درخواست انجام می‌شود احتمال می‌رود به این دلیل باشد که اگر نبخشد، مورد مذمت و نکوهش از سوی شخص درخواست کننده یا مردمی که از این موضوع اطلاع پیدا کنند، قرار گیرد؛ پس می‌بخشد که از بدگویی رها پیدا کند. بنابراین این نیز بدون عوض نبوده و در جهت وجود رودربایستی با مردم است. پس سخاوت واقعی آن است که آدمی بعد از آن‌که از نیازمند بودن افراد با آبرو آگاهی یافت برای حل مشکل آنها قدم برداشته بدون این‌که آنها متوجه شود و یا درخواست نمایند.
در آیه 273 سوره بقره خدای متعال زمانی‌که از اهمیت انفاق و آثار و برکات آن سخن می‌گوید بر انفاق به گروهی که روی درخواست کردن به جهت برخوردار بودن از عفت و مناعت طبع را ندارند، و عموما مردم آنها را غنی به شمار می‌آورند، تاکید کرده است.
البته این آیه تنها یکی از چندین آیه موجود در ارتباط با موضوع سخاوت در قرآن کریم است. همچنین در روایت‌ها و احادیث نقل شده از ائمه معصوم علیه السلام نیز احادیث و روایات بسیاری در این باره وجود دارند که «سخاوت خُلق و صفت بزرگ خداوند است[1]» از رسول اکرم (ص)، «سخاوت محبت را می‌رویاند[2]» از امام علی (ع) و «سخاوت از اخلاق پیامبران است و آن ستون ایمان است و هیچ مومنی نیست جز این‌که صاحب سخاوت باشد[3]» از امام جعفر صادق (ع) تنها نمونه‌هایی از تعداد بسیار این احادیث در بیان فضیلت سخاء است.
بی تردید سخاوت هر چه بیش‌تر و در مورد مناسب‌تر و بدون عوض معنوی و یا مادی باشد قطعا ارزش والاتری خواهد داشت.
در ارتباط با سخاوت در جلد چهارم کافی صفحه سی و نه آمده است که امام صادق (ع) فرمودند: عده‌ای از سرزمین یمن خدمت پیامبر خدا (ص) رسیدند. در بین این افراد مردی وجود داشت که در گفتگو با حضرت سر سخت و درشت‌گو بود به گونه‌ای که پیامبر (ص) خشمگین شد و از شدت غضب بر پیشانی‌شان عرق نشست و چهره در هم کشید و چشم از او برداشته و به زمین نگاه کرد. در این هنگام جبرئیل امین نازل گردید و از سوی حق تعالی فرمود: پروردگارت به تو سلام می‌فرستد و می‌گوید: این شخص مرد سخاوتمندی می‌باشد که همواره اطعام می‌کند. پس غضب پیامبر فرو نشست، سر خویش را بلند کرده فرمود: اگر که جبرئیل از جانب خداوند من را از سخاوت تو که همواره اطعام طعام می‌کنی آگاه نمی‌ساخت، تو را طرد می‌نمودم تا عبرتی برای دیگران گردی. آن شخص گفت: آیا پروردگار تو سخاوت را دوست دارد؟ رسول خدا (ص) فرمود: آری. مرد پس از شنیدن این پاسخ شهادتین را بر زبان آورد و مسلمان شد و گفت: به خدایی که به حق تو را مبعوث نمود، هیچ‌گاه کسی را از مال خویش محروم نکردم.
- تلاوت آیه 273 بقره-سعد الغامدی
لِلْفُقَرَاءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْبًا فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيمَاهُمْ لَا يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا ۗ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ
(انفاقِ شما، مخصوصاً باید) برای نیازمندانی باشد که در راه خدا، در تنگنا قرار گرفته‌اند؛ (و توجّه به آیین خدا، آنها را از وطنهای خویش آواره ساخته؛ و شرکت در میدانِ جهاد، به آنها اجازه نمی‌دهد تا برای تأمین هزینه زندگی، دست به کسب و تجارتی بزنند؛) نمی‌توانند مسافرتی کنند (و سرمایه‌ای به دست آورند؛) و از شدّت خویشتن‌داری، افراد ناآگاه آنها را بی‌نیاز می‌پندارند؛ امّا آنها را از چهره‌هایشان می‌شناسی؛ و هرگز با اصرار چیزی از مردم نمی‌خواهند. (این است مشخّصات آنها!) و هر چیز خوبی در راه خدا انفاق کنید، خداوند از آن آگاه است.
منابع:
برگرفته از سایت «موسسه تحقیقات و نشر آثار اهل البیت (ع)»
[1] کنزالعمال
[2] میزان الحکمه،ج2، ص1277
[3] بحار الانوار، ج68، ص355، ح17