سحرخیزی چیزی است که این روزها در اطرافمان کم‌تر دیده میشود. این روزها زمان خواب و بیداری برای برخی از مردم عوض شده است. برخی شب را تا صبح بیدار می‌مانند و بخش زیادی از روز را می‌خوابند. بعضی نیز دیر به خواب می‌روند و همین امر باعث میشود تا در طول روز احساس خستگی کرده و کارها را با رخوت و سستی پیش ببرند. حال آن‌که اگر بر اساس آن‌چه که اولیاء الله بر اساس تعالیم الهی بدان سفارش کرده‌اند عمل می‌شد. شادابی و سر زندگی جامعه را فرا می‌گرفت و خمودی از بین می‌رفت و مسیر موفقیت برای آنان که با تلاش به دنبال موفقیت هستند هموار می‌شد. به این حقیقت بسیاری از افراد موفق و بزرگ در حوزه‌های مختلف رسیده‌اند. در واقع آن‌گاه که به بررسی عوامل موفقیت شخص بزرگی در حوزه‌ای مشخص پرداخته میشود یکی از مهم‌ترین عوامل دخیل در موفقیتش سحرخیزی او قلمداد میشود. این واقعیت بر کسی پوشیده نیست و خود آن افراد به این امر اعتراف کرده‌اند. برای بیان اهمیت این موضوع و فوایدی که به دنبال دارد به سحرخیزی در احادیث موجود از ائمه معصومین علیهم السلام خواهیم پرداخت.
سحرخیزی در احادیث رسول خدا (ص)
- عَن رَسُولِ اللّه ِ صلي الله عليه و آله قالَ:مَنْ قَعَدَ فى مُصَّلاهُ الَّذى صَلّى فيهِ الْفَجْرَ، يَذْكُرُ اللّه َ حَتّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ كانَ لَهُ كَحَجِّ بَيْتِ اللّه ِ الْحَرامِ[1]
آن‌کس که در مکانی نماز صبح را ادا نموده، بنشیند و ذکر حق تعالی را تا طلوع آفتاب گوید، اجرش همچون کسی است که حج خانه خداوند را به جای آورده است.
- عَنِ النَّبىِّ صلي الله عليه و آله قالَ:لَئِنْ أقعُدُ مَعَ قَوْمٍ يَذْكُرُونَ اللّه َ بَعْدَ صَلاةِ الْغَداةِ، أحَبُّ إلىَّ مِنْ أرْبَعَةٍ مُحَرَّرينَ مِنْ وُلْدِ إسْماعيلَ[2]
چنان‌چه به همراه عده‌ای که پس از نماز صبح ذکر خداوند را کنند، بنشینم در نزد من دوست داشتنی‌تر است از چهار نفر آزاد شدگان از فرزندان اسماعیل.
سحرخیزی در کلام امامان (ع)
امام علی (ع)
- اَفْضَلُ الْعِبادَةِ سَتْرُ الْعُيُونِ بِذِكْرِاللّه ِ سُبْحانَهُ[3]
برترین عبادت بیداری چشمان با ذکر و یاد خداوند سبحان است.
بیداری شب شعار متقیان و منش مشتاقان است.
- عَنْ أميرِالْمُؤْمِنينَ عليه السلام:اَلنـَّومُ بَيْنَ الْعِشـائيْنِ يُورِثُ الْفـَقْرَ، وَ النَّوْمُ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ يُورِثُ الْفَقْرَ.[5]
خواب میان مغرب و عشا موجب فقر می‌گردد و خواب پیش از طلوع آفتاب نیز تنگدستی را به دنبال دارد.
امام حسن (ع)
- عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلىٍّ عليهماالسلام أنَّهُ قالَ: مَنْ صَلّى فَجَلَسَ فىمُصَلاّهُ إلى طُلُوعِ الشَّمْسِ كانَ لَهُ سَتْراً مِنَ النّارِ[6]
حضرت فرمودند: شخصی که نماز را به حای آورد و در آن محل تا طلوع آفتاب بنشیند، این کار او را از آتش جهنم باز می‌دارد.
امام سجاد (ع)
- أنَّهُ كانَ يُصَلِّى صَلاةَ الْغَداةَ ثُمَّ يُعَقِّبُ فى مُصَلاّهُ حَتّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ ثُمَّ يَقُومُ فَيُصَلّى صَلاةً طَويلَةً ثُمَّ رَقَدَةً ثُمَّ يَسْتَيْقِظُ فَيَدْعُو بِالسِّواكِ فَيَسْتَنُّ ثُمَّ يَدْعُو بِالْغَداةِ. [7]
روایت شده که امام سجاد علیه السلام نماز صبح را که ادا می‌کرد در جایگاه نماز خود مشغول تعقیبات می‌شد تا خورشید طلوع نماید، سپس بلند می‌شد نمازی طولانی می‌خواند، بعد از آن مقداری می‌خوابید، سپس مسواک می‌زد و در ادامه صبحانه می‌خواست.
امام باقر (ع)
- كانَ عَلىٌّ عليه السلام إذا صَلَّى الْفَجْرَلَمْ يَزَلْ مُعَقِّباً إلى أنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ،فَإذا طَلَعَتْ إجْتَمَعَ إلَيْهِ الْفُقَراءُ وَالْمَساكينُ وَغَيْرِهِ مِنَ النّاسِ فَيُعَلِّمُهُمْ الْفِقهَ وَالْقُرْآنَ.[8]
حضرت علی (ع) چون که نماز صبح را ادا می‌نمود، مرتب مشغول تعقیبات بود تا آفتاب طلوع نماید، زمانی که خورشید طلوع می‌نمود نیازمندان، افراد تهی دست و دیگر مردم به دور او گرد می‌آمدند و به آنان قرآن و احکام یاد می‌داد.
امام صادق (ع)
- إنَّ قُرْآن الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً » قالَ: يَعْنى صَلاةُ الْفَجْرِ تَشْهَدُها مَلائِكَةُ اللَّيْلِ وَ مَلائِكَةُ النَّهارِ، فَإذا صَلَّى الْعَبْدُ الصُّبْحَ فى طُلُوُعِ الْفَجْرِ اُثْبِتَتْ لَهُ مَرَّتَينِ أثْبَتَها مَلائِكةُ اللَّيْلِ وَ مَلائِكَةُ النَّهارِ[9]
امام در ارتباط با این سخن خداوند متعال که قرآن فجر مشهود است، فرمود: یعنی نماز صبح که ملائکه شب و ملائکه روز گواه آن هستند. پس زمانی که آدمی نماز صبح را در سپیده دم به‌جای آورد دو بار برایش ثبت می‌گردد؛ هم ملائکه شب و هم ملائکه روز برای او می‌نویسند.
- فَضْلُ الْوَقْتِ الْأوَّلِ عَلىَ الأخيرِ خَيْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مَنْ وَلَدِهِ وَمالِهِ. وَقالَ: فَضْلُ الْوَقْتِ الْأوَّلَ عَلىَ الأخيرِ كَفَضْلِ الآخِرَةِ عَلىَ الدُّنْيا[10]
برتری اول وقت بر آخر آن برای آدم با ایمان از مال و فرزند او بهتر است و فرمود: برتری اول وقت بر آخر آن مثل برتری آخرت بر دنیا می‌باشد.
امام موسی کاظم (ص)
- رُوِىَ أنَّهُ [اَبُوالْحَسَنِ مُوسى عليه السلام]كانَ يُصَلّى نَوافِلَ اللَّيْلِ، وَيَصِلُها بِصَلاةِ الصُّبْحِ، ثُمَّ يُعَقِّبُ حَتّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ وَ يَخِرُّ اللّه َ ساجِداً فَلايَرْفَعُ رَأسَهُ مِنَ السُّجُودِ وَ التَّحْميدِ حَتّى يَقْرُبَ زَوالُ الشَّمْسِ[11]
روایت گردیده که امام موسی کاظم (ع) برنامه‌اش این چنین بود: نافله‌های شب را ادا می‌کرد و آنان را به نماز صبح وصل می‌نمود. سپس به تعقیبات نماز مشغول می‌شد تا خورشید طلوع نماید. سپس برای خداوند به سجده می‌رفت و سر از سجده و حمد و ثنای پرودگار بر نمی‌داشت تا آن‌که نزدیک ظهر می‌شد (گفته شده که احتمالا این برنامه برای زمان زندان امام موسی کاظم (ع) بوده است).
امام رضا (ع)
- قالَ الرِّضا عليه السلام فى قَوْلِ اللّه ِ عز و جل: فَالْمُقَسِّماتِ أمْراً قالَ: اَلْمَلائِكَةُ تُقَسِّـمُ أرْزاقَ بَنىآدَمَ ما بَيْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إلى طُلُوعِ الشَّمْسِ فَمَنْ نامَ بَيْنَهُما نامَ عَنْ رِزْقِهِ[12]
حضرت در ارتباط با آیه «فَالْمُقَسِّماتِ أمْراً» فرمودند: ملائکه رزق و روزی فرزندان آدم را در بین طلوع سپیده دم تا طلوع آفتاب تقسیم می‌نماید، پس آن‌که در این بین بخوابد، از روزی خویش خواب مانده است.
امام هادی (ع)
- عَلىُّ بْنُ مُحَمّدِالنَوْفلِى قالَ سَمِعْتُه [الهادى عليه السلام] يَقُولُ:إنَّ الْعَبْدَ لَيَقُوُم فى اللَّيْلِ فَيَميلُ بِهِ النُّعاسَ يَميناً وَشِمالاً وَ قَدْ وَقَعَ ذَقَنَهُ عَلى صَدْرِهِ فَيَأمُرُاللّه ُ تَعالى أبْوابَ السَّماءِ فَتَنْفَتِحُ، ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلائِكَةِ أُنْظُرُوا إلى عَبْدى ما يُصيُبُه فى التَّقَرُبِ إلىَّ بِما لَمْ أفْتَرِضْ عَلَيْهِ راجياً مِنّى لِثَلاثَ خِصالٍ: ذَنْبِاً أغْفِرُهُ لَهُ، أوْ تَوْبَةٍ اُجَدِّدُهالَهُ، أوْ رِزْقاً أزيدُهُ فيْهِ، إشْهَدُوا مَلائِكتَى أنّى قَدْ جَمَعْتُهُنَّ لَهُ[13]
از امام هادی (ع) شنیدم که می‌فرمود: همانا بنده خدا شب از خواب بلند میشود و چرتش می‌گیرد و به سمت راست و چپ متمایل می‌گردد و برخی اوقات چانه‌اش به سوی سینه‌اش می‌افتد، پس خداوند تعالی امر می‌دهد درب‌های آسمان باز گردند، به ملائکه می‌فرماید: به بنده‌ام نظر نمایید به جهت چیزی که بر او واجب ننموده‌ام این گونه خویشتن را برای تقرب به من به زحمت می‌اندازد به امید یکی از این سه حاجت: گناهی که آن را برای او ببخشم، توبه‌ای که برایش تجدید کنم و یا روزی اورا زیاد نمایم. بدانید ای ملائکه‌ی من که هر سه را برای او برآورده نمودم.
سوره اسراء- آیه 78-
أَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ لِدُلُوكِ ٱلشَّمۡسِ إِلَىٰ غَسَقِ ٱلَّيۡلِ وَقُرۡءَانَ ٱلۡفَجۡرِۖ إِنَّ قُرۡءَانَ ٱلۡفَجۡرِ كَانَ مَشۡهُودٗا
نماز را از زوال خورشید (هنگام ظهر) تا نهایت تاریکی شب [= نیمه شب] برپا دار؛ و همچنین قرآن فجر [= نماز صبح] را؛ چرا که قرآن فجر، مشهود (فرشتگان شب و روز) است!
منابع:
[1] مستدرک الوسائل5 : 57 ح 5357
[2] همان: 59 ح10
[3] میزان الحکمه2: 1376 ح 8960. چاپ دار الحدیث
[4] میزان الحکمه2: 1376 ح 8953
[5] بحارالانوار 76: 184 ح 2
[6] وسائل الشیعه4: 1035، ح1
[7] بحار الانوار 76: 186 ح 2
[8] بحار الانوار 41: 132
[9] مفتاح الفلاح: 10
[10] مکارم الاخلاق: 301
[11] بحار الانوار48: 101 ح5
[12] مکارم الاخلاق: 305
[13] تهذیب الاحکام2: 130ح460