سیمای کارگزاران حکومت در احادیث نقل شده از ائمه اطهار علیهم السلام آمده است و برای آنان در راستای برخورداری از یک حکومت اسلامی درست، شروط سخت و سنگینی در نظر گرفته شده که بدون لحاظ نمودن و در نظر گرفتن آن‌ها هیچ گاه این حکومت محقق نمی‌گردد. در واقع آدمی فطرتا موجودی مدنی است. پس برای ادامه حیات و اداره بخش اجتماعی زندگی خود که بخش عظیم و مهمی به شمار می‌رود ناچار به ایجاد حکومت است؛ بدین جهت می‌بایست برای اداره بهتر جامعه امور و کارها را تقسیم و افرادی ذی صلاح برای تصدی آن‌ها انتخاب شوند. لازم است تمامی کارگزاران دوشادوش هم برای محقق ساختن هدف حکومت گام بردارند و تمامی افراد تحت نظارت مستمر باشند تا صلاحیتشان بازبینی شده و پس از آسیب شناسی درصدد رفع آن بر آیند؛ از این رو در جامعه اسلامی که حکومتی اسلامی بر پایه قوانین متقن دینی لازم است، کارگزاران می‌بایست به شیوه‌ای درست انتخاب شوند و خود برای اداره بهتر جامعه لازم است مواردی را متذکر شده و آن‌چه را که خدا فرموده و ائمه اطهار علیهم السلام تبیبن نموده و تفسیر کرده‌اند را نصب العین قرار دهند تا مبادا جامعه اسلامی با اضمحلال رو به رو گردد. در این مطلب گزیده‌ای از مجموعه بزرگی از احادیث و روایات مرتبط با حکومت برای بهره‌مندی شما بزرگواران به نگارش در آمد.
سیمای کارگزاران حکومت در کلام ائمه اطهار (ص)
رسول خدا (ص)
- مَنْ اَمَّ قَوْماً وَفیهِمْ مَنْ هُوَ اَعْلَمُ مِنهُ لَمْ یَزَلْ اَمْرُهُمْ اِلَى السِّفالِ اِلى یَوْم الْقیامَةَ[1]
آن‌که پیشوایی جمعیتی را بر عهده بگیرد در صورتی‌که میانشان داناتر از او هست، همواره کارشان تا به روز جزا رو به انحطاط خواهد رفت.
امام علی (ع)
- اِعْلَمْ یا رُفاعَةُ اِنَّ هذِهِ الاَمارَةَ اَمانَةٌ، فَمَنْ جَعَلَها خِیانَةً فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللهِ اِلى یَوْمِ الْقِیامَةِ، وَ مَنْ اِسْتَعْمَلَ خائِناً فَاِنَّ مُحَمَّداً(صلى الله علیه وآله)بَرِئ مِنْهُ فى الدُّنْیا وَ الآخِرَةِ[2]
حضرت علی (ع) به قاضی اهواز که رفاعه نام داشت این چنین نوشت: آگاه باش ای رفاعه! این حکومت امانت الهی است، هر آن‌که در آن خیانت نماید لعنت خداوند متعال تا به روز جزا بر او باد، و هر آن‌کس خائنی را به کار گیرد (بر منصبی بگمارد) محمد (ص) در دنیا و آخرت از او بیزار (بری) است.
- وَ قَدْ عَلِمْتُمْ اَنَّهُ لایَنْبَغى اَن یَکُونَ الْوالى عَلَى الْفُرُوجِ وَ الدِّماءِ وَ الْمَغانِمِ وَ الاَحْکامِ وَ اِمامَةِ الْمُسْلِمینَ; اَلْبَخیلُ، فَتَکُونَ فى اَمْوالِهِمْ نَهْمَتُه، وَلا الْجاهِلُ فَیُضِلَّهُمْ بِجَهْلِهِ، وَلا الْجافى فَیَقْطَعهُمْ بِجِفائِه، وَلا الخائِفُ لِلدُّوَلِ، فَیَتَّخِذَ قَوْماً دُوْنَ قَوم، وَلا الْمُرتَشِى فى الْحُکْمِ فَیَذْهَبُ بِالْحُقُوقِ وَ یَقِفُ بِها دُوْنَ الْمَقاطِعِ، وَلا الْمُعَطِّلِ لِلْسُنَّةِ فَیُهْلِکَ الاُمَّةَ[3]
و شما آگاهید که آن‌کس که بر نوامیس، خون‌ها، غنیمت‌ها، احکام و پیشوایی مسلمانان حکومت می‌کند نمی‌بایست بخل بورزند (بخیل باشد)؛ مبادا در جمع کردن اموال آن‌ها برای خود حرص بورزد و همچنین نباید نادان باشد که جهل او آنان را گمراه نماید و نه جفاکار که پیوند میان آن‌ها را بردارد و نه ظالم که عده‌ای بی سبب بر عده‌ای دیگر مقدم داشته شوند و نه رشوه‌خوار در قضاوت که حقوق آنان را زیر پا گذارد و در رساندن حق به صاحب آن کوتاهی نماید و نه تعطیل کننده سنت رسول خدا (ص) که امت را به سوی نابودی سو می‌دهد (هیچ یک از این اشخاص سزاوار حکومت، وزارت و ولایت نمی‌باشند)
- اَحبِبْ لِعامَّةِ رَعِیَّتِکَ ما تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَ اَهْلِ بَیْتِکَ، و اَکْرِهْ لَهُمْ ماتَکْرَهُ لِنَفْسِکَ وَ اَهْلِ بَیْتِکَ فَاِنَّ ذلک اَوْجَبُ لِلحُجَّةِ وَ اَصْلَحُ لِلرَّعِیَّةِ[4].
از دستوراتی که امام علی (ع) به محمد بن ابی بکر زمانی‌که به زمامداری مصر انتخاب گردید، داد، این بود: برای عموم مردم آن چیزی را دوست داشته باش که برای خویش و خانواده‌ات دوست داری و برایشان آن چیزی را ناپسند بدان که برای خود و خانواده خود ناپسند می‌شماری زیرا این کار منطقت را قوی‌تر کرده و مردم را به خوبی و اصلاح نزدیک‌تر می‌کند.
- ثَلاثٌ اِنْ حَفِظْتَهُنَّ وَ عَلِمْتَ بِهِنَّ کَفَتْکَ ما سِواهُنَّ، و اِنْ تَرَکْتَهُنَّ لَم یَنْفَعْکَ شَیئ سِواهُنَّ.قالَ: وَ ما هُنَّ یا اَبَالْحَسَنْ؟قالَ: اِقامَةُ الْحُدودِ عَلَى الْقَریبِ وَ الْبَعیدِ، وَ الحُکْمُ بِکِتابِ اللهِ فِى الرِّضا وَ السَّخَطِ، وَ الْقِسْمُ بِالْعَدْلِ بَیْنَ الاَحْمَرِ وَ الاَسْودِ.فقالَ عُمَرْ: لَقَدْ اَوْ جَزْتَ وَ اَبْلَغْتَ![5]
در حدیثی آمده که امام علی (ع) به عمر بن خطاب فرمود: سه چیز است که اگر آن را به خوبی حفظ کرده و به آن عمل کنی تو را از امور دیگر بی نیاز خواهد کرد و اگر که آن‌ها را ترک کنی چیزی جز آن تو را سود نمی‌بخشد. عمر بن خطاب عرض نمود: ابو الحسن آن‌ها چیست؟ حضرت فرمود: اجرا نمودن حدود الهی نسبت به افراد دور و نزدیک، حکم بر اساس کتاب الهی در هنگام خشنودی و غضب و تقسیم کردن بیت المال به عدالت در بین سیاه و سفید. عمر گفت: حقا که مختصر گفتی و حق مطلب را ادا نمودی.
- آلَةُ الرِّیاسَةِ سِعَةُ الصَّدْرِ[6].
ابزار ریاست سعه صدر و گشادگی روح و فکر و تحمل بسیار است.
امام صادق (ع)
- ثَلاثَة تَجِبُ عَلَى السُّلْطانِ لِلْخاصَّةِ وَ الْعامَّةِ; مُکافَاةُ الُْمحْسِنَ بِلاِحْسانِ لِیَزْدادُوا رَغْبَةً فیهِ، وَ تَغَمُّذُ ذُنُوب الْمْسِیئِ لِیَتُوبَ وَ یَرْجِعَ عَنْ غیِّهِ، وَ تَأَلُّفَهُمْ جَمیعاً بِالاِحْسانِ وَ الاِنْصافِ[7]
سه کار بر فرمانروا یا حاکم اسلامی لازم است که در ارتباط با خواص و عوام انجام دهد؛ افراد نیکوکار را جزای نیک دهد تا برای انجام کار نیک تشویق گردند و گنهکاران را پرده پوشی کند تا از معصیت خود توبه نمایند و همه را زیر چتر احسان و انصاف خویش جمع کند.
- اَلْعالِمُ بِزَمانِهِ لاتَهْجُمُ عَلَیْهِ اللَّوابِسُ[8]
آن که به زمان خود (اوضاع) آگاه باشد، مسائل پیچیده و گمراه کننده به او هجوم نخواهند برد.
- مَنْ دَعَى النّاسَ اِلى نَفْسِهِ وَ فیهِمْ مَنْ هُوَ اَعْلَمُ مِنْهُ فَهُوَ مُبْدِع ضآلّ[9]
آن‌کس که مردم را به خود دعوت نماید در صورتی‌که در میانشان داناتر از او وجود دارد، او بدعت گزار و گمراه می‌باشد.
امام کاظم (ع)
- اِنَّ السُّلطانَ الْعادِلَ بِمَنْزِلَةِ الْوالِدِ الرَّحیمِ فَاَحِبُّوا لَهُ ما تُحِبُّونَ لاَنْفُسِکُمْ وَاَکْرِهُوا لَهُ ما تَکْرَهُونَ بِاِنْفُسِکُمْ[10]
همانا فرمانروای عادل به مانند پدری مهربان است؛ پس برای او آن‌چه را که برای خویش دوست می‌دارید، دوست داشته باشید و ناپسند دارید برای او هر چه را که برای خویشتن ناخوش می‌دارید.
نکته: در برخی از روایت‌ها فرمانروا عادل همچون پدر به شمار می‌رود و به احاد مردم سفارش شده که همانند پدر او را محترم شمرده و گرامی دارند. البته که مقصود از این کلام این است که او نیز به چشم فرزندی به مردم نگاه کند. در واقع رابطه‌ای قوی همچون رابطه پدر فرزندی میان او و مردمش برقرار می‌شود.
- آیه 58 سوره نساء_ محمد حسین سعیدیان
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ ۚ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا
خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانتها را به صاحبانش بدهید! و هنگامی که میان مردم داوری می‌کنید، به عدالت داوری کنید! خداوند، اندرزهای خوبی به شما می‌دهد! خداوند، شنوا و بیناست.
منابع:
[1] وسائل، ج5، ص415، ب 26
[2] دعائم الاسلام، جلد 2، صفحه 531
[3] نهج الباغه، خطبه 131
[4] بحار الانوار، ج72، ص27
[5] بحارالانوار، ج72، ص 349، ح53
[6] نهج البلاغه، کلمات قصار176
[7] بحار الانوار، ج75، ص 233
[8] اصول کافی، ج1، ص27
[9] سفینة البحار، ج2، ماده علم.
[10] وسائل الشیعه، ج18، ص472، ح1