نفس انسان را مراتبی است. برخی آن‌ها را هفت مرتبه گفته‌اند، برخی سه مرتبه اصلی برای نفس بیان نموده‌اند و برخی مراتب نفس انسان را بیش‌تر دانسته‌اند. اما آن‌چه که بر اساس آیات قرآن معروف است و در کتب اخلاق به آن‌ها اشاره شده، سه مرتبه نفس اماره، نفس لوامه و نفس مطمئنه است که در این مطلب به معرفی هر یک از آن‌ها از کم‌ترین مرتبه که اماره است تا به بالاترین آن‌ها درجات که مطمئنه می‌باشد، پرداخته خواهد شد.
مراتب نفس انسان
- نفس اماره
من خویش را از گناه تبرئه نمی‌نمایم چرا که نفس (اماره) فراوان به بدی‌ها فرمان می‌دهد، مگر هنگامی‌که پروردگارم رحم کند، زیرا پروردگار من آمرزنده و مهربان است[1].
غضب، شهوت و آن‌چه که در گروه امیال و هواهای نفسانی قرار دارند، نفس اماره که به لایه حیوانی آدمی شهرت دارد را تشکیل می‌دهند. نفس اماره همواره انسان را به آن‌چه که بدی است با زینت دادنشان، فرا می‌خواند. در این مرحله عقل و ایمان به خداوند، به اندازه‌ای قدرت نیافته‌اند که این نفس را که بسیار امر کننده به بدی است را مهار سازند و در موارد فراوانی مغلوب این طغیانگر امر کننده به بدی می‌شوند.
در حدیثی از رسول خدا (ص) به این مورد اشاره شده است که مبارزه در میدان نبرد، جهاد اصغر است و مبارزه با نفس که همین نفس اماره است، جهاد اکبر می‌باشد[2]. این حدیث نشان دهنده‌ی میزان سختی مبارزه با این نفس است که با تحت تربیت انسانی و اسلامی قرار دادن آن می‌توان آن را کنترل کرد.
- نفس لوامه
و سوگند به نفس لوامه[3]. دومین مرتبه از مراتب نفس انسان، نفس لوامه یا همان ملامت کننده است. آن‌گاه که آدمی دچار لغزش می‌شود در صورتی‌که قوای عقل او رشد و نمو یافته باشد و پس از تعلیم و تربیت، خوبی را از بدی تمیز دهد، حسی در درون او رشد می‌یاید که او را از انجام آن‌چه که گناه و بدی است باز می‌دارد. اما این نفس همچنان ضعیف است و بعد از آن‌که انسان دچار طغیان‌های گاه و بی گاه یا کوچک و بزرگ شد، حس پشیمانی را در انسان ایجاد می‌کند، حسی که موجب می‌شود آدمی به ملامت و سرزنش خود پرداخته و مسیر توبه را برای جبران در پیش گیرد. آن‌کس که این مرتبه از مراتب نفس انسان را دارا باشد تا حدودی در مقابا معاصی و گناهان مصونیت خواهد داشت.
- نفس مطمئنه
و اما نفس مطمئنه، مرتبه‌ای است که در آن آدمی مطمئن گشته و به آرامش می‌رسد. او دیگر به گناه و بدی گرایش ندارد چرا که با تربیت و تهذیب نفس، عقل و ایمان او به چنان قدرتی می‌رسند که نفس بسیار امر کننده یا همان اماره، توانایی مقابله و شکست آن را ندارد. آدمی در این مقام استوار خواهد بود. در او دیگر ترس از لغزیدن و یا مغلوب شدن توسط هوای نفس وجود ندارد. در این جایگاه نبرد با نفس پایان می‌یابد و نفس آدمی رام و فرمان‌بردار می‌گردد.
گفته شده که این مقام، مقام انبیاء، اولیاء الهی و پیروان واقعی آنان است. در این جایگاه هم آدمی از خدا راضی است و هم خداوند از انسان راضی و خشنود می‌باشد.
منابع:
[1] سوره یوسف، آیه 53
[2] الکافی،1407 ق، ج5، ص12
[3] سوره قیامت، آیه 2
- آیه 2 سوره قیامت –خلیل حصری تحقیق
وَ لَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ
و سوگند به وجدان بیدار و ملامت گر که رستاخیز حق است.