شفاعت وجود دارد و تمامی آن از آن خداست. بدین معنا که هیچ کس بدون اذن الله عز و جل نمی‌تواند شفیع یا واسطه‌ای میان خداوند و دیگر مخلوقات برای رساندن خیر یا از مبان برداشتن شر از آن‌ها گردد. شفاعت اگر چه میان شیعیان جایگاه به خصوصی دارد اما جزو اعتقادات دینی عموم مسلمانان است و در منابع دینی مذاهب مختلف به آن اشاره شده است. البته در این میان وهابیان شفاعت انسان را شرک دانسته و آن را تنها ویژه خدا می‌دانند، یعنی تنها از خدای متعال می‌توان درخواست شفاعت کرد. در بیش از بیست آیه قرآن کریم به موضوع شفاعت اشاره شده است. همچنین امر شفاعت در احادیث به جای مانده از ائمه اطهار علیهم السلام نیز به وفور بیان شده است که در این مطلب به بیان آن‌ها پرداخته خواهد شد.
شفاعت در احادیث رسول خدا (ص)
- لا يَكونُ اللَّعّانُونَ شُهَداءَ و لا شُفَعاءَ يَومَ القِيامَةِ[1]
افرادی که بسیار لعن و نفرین می‌کنند در روز قیامت نه حق شهادت دادن دارند و نه می‌توانند شفاعت کنند.
- شَفاعَتي لاُِمَّتي مَن أحَبَّ أهلَ بَيتي[2].
شفاعت من برای امتم شامل کسی است که اهل بیت من را دوست داشته باشد.
- لَأشفَعَنَّ يَومَ القِيامَةِ لِمَن كانَ في قَلبِهِ جَناحُ بَعوضَةٍ إيمانٌ[3].
من روز قیامت شخصی را که در قلب او به اندازه بال پشه‌ای ایمان وجود داشته باشد، شفیع خواهم شد.
- يَشفَعُ الأنبياءُ في كُلِّ مَن كانَ يَشهَدُ أن لا إلهَ إلاّ اللّه ُ مُخلِصا ، فَيُخرِجُونَهُم مِنها [أي من النّارِ ][4]
انبیاء برای تمامی افرادی که از روی اخلاص به وحدانیت خداوند متعال گواهی داده باشند، شفاعت می‌کنند و آن‌ها را از جهنم خارج می‌سازند.
- إنَّ الناسَ يَصِيرُونَ يَومَ القِيامَةِ جُثىً،كُلُّ اُمَّةٍ تَتبَعُ نَبِيَّها ، يَقولونَ: يا فُلانُ ! اشفَعْ ؛ يا فُلانُ! اشفَعْ ؛حتّى تَنتَهِيَ الشَّفاعَةُ إلى محمّدٍ ، فذلكَ يَومُ يَبعَثُهُ اللّه ُ المَقامَ المَحمودَ[5]
همانا در روز قیامت مردم گروه گروه شده و هر امتی به دنبال رسول خویش راه افتاده و می‌گویند: ای فلان! شفاعت نما! تا آن‌که شفاعت به محمد (ص) ختم شود، پس در آن روز خداوند او را به جایگاهی ستوده می‌رساند.
- إذا قُمتُ المَقامَ المَحمودَ ، تَشَفَّعتُ في أصحابِ الكبائرِ مِن اُمَّتي ، فَيُشَفِّعُني اللّه ُ فِيهِم و اللّه ِ ! لا تَشَفَّعتُ فِيمَن آذى ذُرِّيَّتي[6]
آن‌گاه که به مقام ستوده برسم، برای آن گروه از امت خویش که گناهان کبیره انجام داده‌اند شفیع می‌گردم و خداوند شفاعتم را برای آنان قبول می‌کند. قسم به خدا برای افرادی که فرزندانم را آزار و اذیت نمایند، شفیع نمی‌گردم.
- لَو قد قُمتُ المَقامَ المَحمودَ ، لَشَفَعتُ في أبي و اُمّي و عَمّي و أخٍ كانَ لي في الجاهِلِيَّةِ[7].
آن گاه که به مقام محمود (ستوده) برسم، برای پدر، مادر، عمو و برادری که در جاهلیت داشتم شفاعت می‌کنم.
- لِكُلِّ نَبِيٍّ دَعوَةٌ قد دَعا بِها و قد سَألَ سُؤلاً ، و قد خَبَأتُ دَعوَتي لِشَفاعَتِي لاُِمَّتي يَومَ القِيامَةِ[8]
هر رسولی به درگاه باری تعالی دعایی نموده و از او چیزی طلب کرده است، اما من خواسته و خواهش خود از خداوند را برای شفاعت امت خود در روز جزا نگه داشته‌ام.
- إنَّ اللّه َ أعطاني مَسألَةً ، فَأخَّرتُ مَسألَتي لِشَفاعَةِ المُؤمنينَ مِن اُمَّتي يَومَ القِيامَةِ ، فَفَعَلَ ذلكَ[9]
همانا خداوند به من فرمود تا از او درخواستی داشته باشم، ولی من درخواست (مسئلت) خود را برای شفاعت کردن مومنین امت خویش در روز قیامت به تاخیر انداختم، پس خداوند نیز قبول کرد.
- الشَّفاعَةُ لا تَكونُ لِأهلِ الشَّكِّ و الشِّرْكِ و لا لِأهلِ الكُفرِ و الجُحُودِ ؛ بل يَكونُ لِلمؤمنينَ مِن أهلِ التوحيدِ[10].
شفاعت برای اهل شک، شرک، کافران و منکران نیست، بلکه شفاعت ویژه مومنان یکتا پرست است.
- مَن لم يُؤمِنْ بِشَفاعَتِي، فلا أنالَهُ اللّه ُ شَفاعَتِي[11]
آن‌کس که به شفاعت من ایمان نداشته باشد، خداوند متعال شفاعتم را به او نمی‌رساند.
- رَجُلانِ لا تَنالُهُما شَفاعَتي : صاحِبُ سُلطانٍ عَسُوفٌ غَشُومٌ و غالٍ في الدِّينِ مارِقٌ[12]
شفاعتم به دو شخص نخواهد رسید: صاحب قدرت مستبد و ستمگر و غلو کننده بیرون شده از دین.
شفاعت در کلام امامان (ع)
امام علی علیه السلام
- لا تُعَنّونا فِي الطَّلَبِ وَالشَّفاعَةِ لَكُم يَومَ القِيامَةِ فيما قَدَّمتُم . . . لَنا شَفاعَةٌ ولِأَهلِ مَوَدَّتِنا شَفاعَةٌ ، فَتَنافَسوا في لِقائِنا عَلَى الحَوضِ ، فَإِنّا نَذودُ عَنهُ أعداءَنا ونَسقي مِنهُ أحِبّاءَنا وأولِياءَنا[13].
با افعال خود مانع این نوشید که در روز قیامت درخواست و شفاعت شما را بکنیم … ما حق شفاعت داریم و دوستداران ما نیز حق شفاعت دارند. پس برای لقاء با ما در کنار حوض کوثر با هم رقابت نمایید؛ چرا که ما دشمنان خویش را از حوض دور می‌کنیم و محبین و اولیاء خویش را بدان آب سیراب می‌کنیم (سقایت).
امام حسن مجتبی علیه السلام
- ان النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قال فی جواب نفر من الیهود سالوه عن مسائل: أمّا شَفاعَتِي ففي أصحابِ الكبائرِ ماخَلا أهلَ الشِّركِ والظُّلمِ[14].
همانا رسول خدا (ص) در پاسخ به آن گروه از یهود که از او سوالاتی کرده بودند فرمود: شفاعت من برای اشخاصی است که گناه کبیره‌ای به جز شرک به خداوند و ستمگری انجام داده باشند.
امام حسین (ع)
- حَبیبی یا حسینُ! کأنِّی أَراکَ عَن قَریبٍ مُرَمَّلاً بِدِمائِکَ، مَذبوحاً بِأَرضِ کَربلاء، بین عِصابَهٍ من أُمَّتی، وَأنتَ معَ ذلِکَ عَطشانُ لا تُسقى، وَ ظَمآنُ لا تُروى وَ هُم فی ذلِکَ یَرجونَ شَفاعَتی، ما لَهُم؟ لا أَنا لَهُمُ اللَّهُ شَفاعَتی یَومَ القِیامَهِ. و ما لَهُم عِندَ اللَّهِ مِن خَلاقٍ[15]
روایت شده که در واقعه کربلا، زمانی‌که امام حسین (ع) تصمیم به خروج از مدینه گرفتند در کنار قبر مطهر پیامبر (ص) خوابشان می‌برد و خواب حضرت رسول (ص) را می‌بینند که ایشان را مخاطب قرار داده و می‌فرماید: عزیز من ای حسین! گویی تو را می‌بینم که به همین زودی به خون خویش آغشته می‌گردی و در سرزمین کربلا با لبی تشنه به دست عده‌ای از امتم کشته می‌شوی، این‌ها با این کارشان نیز باز به شفاعت من امیدوارند، خداوند شفاعتم را نصیب آنان نگرداند.
امام محمد باقر علیه السلام
- عَن الإمام الباقر عليه السلام ـ و قد قالَ لَهُ أبو أيمنَ : يا أبا جعفرٍ ! تَغُرُّونَ الناسَ و تَقولونَ : « شَفاعَةُ محمّدٍ، شَفاعَةُ محمّدٍ ! » فَغَضِبَ عليه السلام حتّى تَرَبَّدَ وَجهُهُ ـ : « وَيحَكَ ، يا أبا أيمَنَ ! أغَرَّكَ إن عَفَّ بَطْنُكَ و فَرجُكَ ؟! أما لَو قد رَأيتَ أفزاعَ القِيامَةِ، لقدِ احتَجتَ إلى شَفاعَةِ محمّدٍ صلى الله عليه و آله . وَيلَكَ ، فَهل يَشفَعُ إلاّ لِمَن وَجَبَت لَهُ النارُ ؟! ثُمَّ قالَ : ما مِن أحَدٍ مِنَ الأوَّلِينَ و الآخِرِينَ ، إلاّ و هُو مُحتاجٌ إلى شَفاعَةِ محمّدٍ صلى الله عليه و آله يَومَ القِيامَةِ »[16]
از امام باقر (ع) در پاسخ به ابو ایمن که گفته بود: ای ابا جعفر! شما مردم را فریب می‌دهید و همواره می‌گویید: شفاعت محمد، شفاعت محمد. روایت شده که ایشان در حالی که رنگ چهره‌شان از شدت ناراحتی برگشت، فرمودند: ای وای بر تو ای ابا ایمن! داشتن عفت شکم و شهوت تو را مغرور ساخته است؟! اگر که صحنه‌های هول انگیز روز جزا را مشاهده کنی، قطعا به شفاعت محمد (ص) نیازمند خواهی شد. ای وای بر تو! آیا شفاعت جز برای شخصی است که مستوجب آتش باشد؟ سپس فرمودند: هیچ یک از اولین و آخرین نیست جز آن‌که در روز جزا به شفاعت محمد (ص) نیاز دارد.
امام صادق علیه السلام
- مَنْ أَنْكَرَ ثَلاَثَةَ أَشْيَاءَ فَلَيْسَ مِنْشِيعَتِنَا اَلْمِعْرَاجَ وَ اَلْمُسَاءَلَةَ فِي اَلْقَبْرِ وَ اَلشَّفَاعَةَ[17]
هر آن‌کس که سه چیز را انکار نماید از شیعیانمان نیست، معراج، سوال قبر و شفاعت.
امام کاظم علیه السلام
- إذا كانَت (لَكَ) حاجَةٌ إلى اللّه ِ فَقُلْ : «اللَّهُمَّ إنّي أسألُكَ بِحَقِّ محمّدٍ و عَلِيٍّ ؛ فإنَّ لَهُما عِندَك شَأناً مِنَ الشَّأنِ ···» فإنّهُ إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ لَم يَبقَ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ و لا نَبِيٌّ مُرسَلٌ و لا مُؤمِنٌ مُمتَحَنٌ ، إلاّ و هُو يَحتاجُ إلَيهِما في ذلكَ اليومِ[18]
هر گاه در نزد خدای متعال حاجتی داشتی، بگو: خداوند! از تو به حق محمد (ص) و علی (ع) درخواستی دارم، چرا که آن را در نزد تو شأن و جایگاهی است …
در روز جزا هیچ ملک مقرب و نبی مرسل و مومن ممتحن شده‌ای نیست جز آن‌که در آن روز به آن دو (مقصود نبی خاتم (ص) و امام علی (ع) است) نیاز خواهد داشت.
امام رضا علیه السلام
- لا يَشفَعُونَ إلاّ لِمَنِ ارتَضى اللّه ُ دِينَهُ [19]
حضرت در پاسخ به سوال از این سخن خداوند که فرمود: «برای آن‌کس که خداوند رضایت دهد …»، فرمودند: آن‌ها فقط برای فردی شفاعت می‌کنند که خدای متعال از دین او راضی باشد.
- آیه 4 سوره سجده- خلیل حصری ترتیل
اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَىٰ عَلَى الْعَرْشِ ۖ مَا لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا شَفِيعٍ ۚ أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ
خداوند کسی است که آسمانها و زمین و آنچه را میان این دو است در شش روز [= شش دوران] آفرید، سپس بر عرش (قدرت) قرار گرفت؛ هیچ سرپرست و شفاعت کننده‌ای برای شما جز او نیست؛ آیا متذکّر نمی‌شوید؟!
منابع:
[1] الدر المنثور: 352/1
[2] کنز العمال: 39057
[3] همان:39043
[4] مسند ابن حنبل:11081/25/4
[5] کنزالعمال:39042
[6] الأمالي للصدوق : ۳۷۰/۴۶۲
[7] بحار الأنوار : ۸/۳۶/۸
[8] الخصال: 103/29
[9] بحار الأنوار : ۸/۳۷/۱۴
[10] بحار الأنوار : ۸/۵۸/۷۵
[11] عيون أخبار الرِّضا : ۱/۱۳۶/۳۵
[12] الخصال : ۶۳/۹۳
[13] الخصال : 614 و 624 / 10
[14] همان: ص355
[15] مکاتیب الائمه، ج3، ص111
[16] بحار الأنوار: ۸/۳۸/۱۶
[17] امالی صدوق، ص 370
[18] الدعوات: 127/51
[19] عيون أخبار الرِّضا : ۱/۱۳۶/۳۵