قناعت خساست نیست. قناعت اکتفا به کم در برابر زیاده خواهی و حرص است. قناعت در حقیقت بهره‌مندی از دنیا و آن‌چه که در آن وجود دارد به اندازه کفایت و رفع نیاز است نه اکتفا نمودن به کم و بهره‌وری کم از دنیا[1]. قناعت از فضائل اخلاقی دین مبین اسلام است که به راضی بودن به آن‌چه که قسمت انسان شده، نیز معنا شده است. از نشانه‌های افراد دارای قناعت، برخورداری از همت بلند و شُکرگذاری به درگاه حق تعالی است. همچنین قانع بودن و خویشتن را به صفت قناعت آراسته نمودن رضایت خداوند، عزت نفس، بی نیاز بودن از مردم و سبُک بودن حساب در روز جزا را در پی خواهد داشت. در این مطلب بر آن شدیم تا برای شناخت اهمیت و جایگاه این فضیلت اخلاقی آن را در احادیث ائمه اطهار (ع) جستجو کرده و از منظر ایشان که چراغ‌های هدایتند، آن را مورد بررسی قرار دهیم.
قناعت در سخن رسول الله (ص)
قناعت مالی است که پایان نمی‌پذیرد.
- خِيارُ اُمَّتي القانِـعُ، وشِرارُهُمُ الطامِعُ[4]
برترین امت من شخص قانع و شرورترین آن‌ها، فرد طمعکار است.
- اِقنَعْ بما اُوتِيتَهُ يَخِفَّ علَيكَ الحِسابُ[5]
به هر آن‌چه که به تو عطا شده است قناعت کن، حساب بر تو آسان می‌شود.
قناعت در احادیث امامان (ع)
امام علی (ع)
- بالقَناعَةِ يكونُ العِزُّ[6]
با قناعت عزت به دست می‌آید.
- يَنبَغي لِمَن عَرَفَ نَفسَهُ أن يَلزَمَ القَناعَةَ و العِفَّةَ[7]
بر هر کسی که خود را شناخت سزاوار است که قناعت و عفت پیشه نماید.
- كَفَى بِالْقَنَاعَةِ مُلْكاًوَ بِحُسْنِ الْخُلُقِ نَعِيماً [8]
انسان را قناعت برای مُلک و پادشاهی و حُسن خلق برای ازدیاد نعمت کافی است.
- كيفَيَستَطيعُ صَلاحَ نفسِهِ مَن لا يَقنَعُ بالقَليلِ ؟[9]
آدمی که به کم قناعت نکند، چگونه می‌تواند به اصلاح نفس و خودسازی بپردازد؟!
- انتَقِمْ مِن حِرصِكَ بالقُنوعِكما تَنتَقِمُ مِن عَدُوِّكَ بالقِصاصِ[10]
از حرص و آز خویش با قناعت انتقام گیر همان‌گونه که از دشمن خود به وسیله قصاص انتقام می‌گیری.
- مَنِ اقْتَصَرَ عَلي بُلْغَةِ الْكَفافِ فَقَدِ انْتَظَـمَ الرّاحَةَ وَ تَبَوَّاَ خَفْضَ الدَّعَةِ[11]
هر که به مقداری که او را کافی است، قناعت ورزد، به نظم و راحتی می‌رسد و در آسودگی منزل خواهد گرفت.
- ابنَ آدمَ ، إن كُنتَ تُريدُ مِن الدنيا ما يَكفيكَ فإنَّ أيسَرَ ما فيها يَكفيكَ، و إن كُنتَ إنّما تُريدُ ما لا يَكفيكَ فإنَّ كُلَّ ما فيها لا يَكفيكَ
ای فرزند آدم، آگاه باش که اگر از دنیا آن‌چه را که کفایتت را می‌کند بخواهی، کم‌ترین چیز دنیا تو را کافی خواهد بود و اگر که از دنیا به مقداری که برایت کافی‌است، نخواهی، آگاه باش که تمامی دنیا نیز تو را بس نخواهد بود.
- وَ ايْمُ اللَّهِ يَمِيناً -أَسْتَثْنِي فِيهَا بِمَشِيئَةِ اللَّهِ- لَأَرُوضَنَّ نَفْسِي رِيَاضَةً تَهِشُّ مَعَهَا إِلَى الْقُرْصِ إِذَا قَدَرْتُ عَلَيْهِ مَطْعُوماً وَ تَقْنَعُ بِالْمِلْحِ مَأْدُوماً[12]
به خداوند قسم- قَسمی که در آن مشیت الهی را مستثنی می‌نمایم- نفس خویش را چنان ریاضت دهم و پرورش نمایم که به قرص نانی اگر که بتواند به دست آرد، شادمان گشته و به نان و نمک بسازد (به نمک به عنوان خورش قانع باشد).
امام حسین (ع)
- القُنوعُ راحَةُ الأبدان[13]
قناعت آسایش و راحتی تن (تن‌ها) است.
امام سجاد (ع)
- رَأْيْتُ الْخَيْرَ كُلَّهُ قَدِ اجْتَمَعَ فِي قَطْعِ الطَّمَعِ عَمّا فِي أيْدِي النّاسِ.[14]
تمامی خیر را در طمع نداشتن به آن‌چه در دست مردم است، دیدم.
امام باقر (ع)
هر آن‌کس که به آن‌چه خداوند روزی‌اش نموده قناعت کرد، او از داراترین مردم است.
- وَ انْزِلْ سَاحَةَ القَنَاعَةِ بِاتِّقَاءِ الحِرْصِ، وَ ادْفَعْ عَظِيمَ الحِرْصِ بِإِيثَارِ القناعةِ[17]
با پرهیز و دوری از حرص و آز در آستان قناعت بار بگذار و با انتخاب قناعت، بزرگی حرص را پس بزن.
امام جعفر صادق (ع)
- (لما شكي رجل إلي ابي عبدالله – عليه السلام – أنه يطلب فيصيب و لا يقنع، و تنازعه نفسه إلي ما هو أكثر منه و قال: علمني شيئا أنتفع به)، فقال ابو عبدالله – عليه السلام – : إن كان ما يكفيك يغنيك فأدني ما فيها يغنيك، و إن كان ما يكفيك لا يغنيك فكل ما فيها لا يغنيك[18]
(هنگامی‌که شخصی به امام صادق (ع) شکایت کرد که در طلب روزی است و به آن دست پیدا می‌کند اما بدان قناعت نکرده و نفس او بیش از آن را می‌خواهد. پس از حضرت خواست که چیزی به آن بیاموزد که این مشکل برطرف گردد)، امام (ع) فرمودند: اگر که آن مقدار که تو را کفایت کند، بی نیازت سازد، کم‌ترین چیز دنیا نیز تو را بی‌نیاز می‌کند و اگر که آن‌چه تو را کافی است، بی‌نیازت نکند، تمامی دنیا نیز تو را بی نیاز نمی‌نماید.
- اُنظُرْ إلى مَن هُو دُونَكَ في المَقدُرَةِ و لا تَنظُرْ إلى مَن هو فَوقَكَ في المَقدُرَةِ ، فإنّ ذلكَ أقنَعُ لكَ بما قُسِمَ لكَ[19]
به ناتوان‌تر از خویش نگاه کن و به آن‌که از تو توانگرتر است نگاه مکن، چرا که این کار موجب می‌شود تا تو به آن‌چه که قسمت تو گشته است قناعت نمایی.
- مَن رَضِيَ مِن اللّه ِ بِاليَسيرِ مِن المَعاشِ رَضِيَ اللّه ُ مِنهُ بِاليَسيرِ مِن العَمَلِ[20]
هر آن‌که از خداوند با کمی روزی (معاش) راضی باشد، حق تعالی نیز به عمل کم او خرسند گردد.
امام رضا (ع)
- الْقَنَاعَةُ تَجْتَمِعُ إِلَى صِیَانَةِ النَّفْسِ وَ عِزِّ الْقَدْرِ[21]
قناعت با کرامت انسان و سر بلندی همنشین است.
- مَن رَضِیَ مِنَ اللهِ عزَّ وَجلَّ بِالقَلیلِ مِنَ الرِّزقِ رَضِىَ اللهُ مِنهُ بِالقَلیلِ مِنَ العَمَلِ[22]
هر آن‌کس که از خداوند عز و جل به رزق کم راضی شد (قناعت)، خداوند متعال نیز به عمل کمش نیز راضی خواهد بود.
منابع:
[1] برگرفته از کلام امیر مومنان علی (ع)
[2] مستدرک الوسائل، جلد 15، صفحه 226
[3] در حکمت 57 نهج البلاغه از امام علی (ع) نیز این سخن روایت گردیده است.
[4] كنز العمال، حدیث 7095
[5] بحارالانوار، جلد 77، صفحه 187
[6] غرر الحكم، حدیث 4244
[7] غرر الحكم، حدیث 10927
[8] نهج البلاغه، حكمت 229
[9] غرر الحكم، حدیث 6979
[10] غرر الحكم، حدیث 2339
[11] نهج البلاغه، حكمت 371
[12] بخشی از نامه 45 نهج البلاغه
[13] بحارالانوار، جلد 78، صفحه 128
[14] الكافي، جلد 2، صفحه 320
[15] الكافي، جلد 2، صفحه 139
[16] گفته شده این حدیث از احادیث قناعت به امام صادق (ع) نیز منسوب است.
[17] بحارالانوار، جلد 78، صفحه 453
[18] الكافي، جلد 2، صفحه 139
[19] الكافي، جلد 8، صفحه 244
[20] الكافي، جلد 2، صفحه 138
[21] بحارالأنوار/ج 75 /ص 349
[22] بحار الانوار، جلد 75، صفحه 349