چرا امام حسن (ع) صلح و امام حسین (ع) جنگ نمود؟

چرا امام حسن (ع) صلح و امام حسین (ع) جنگ نمود؟ امروزه افراد کوته بینی وجود دارند که یا مغرضانه و یا از روی جهل به سیره سیاسی یکی از آن دو بزرگوار خرده می‌گیرند. برخی صلح امام حسن علیه السلام را بی معنی دانسته و می‌گویند که چرا امام حسن (ع) همچون امام حسین (ع) قیام نکرد و با معاویه به جنگ نپرداخت و برخی دیگر بر سیره سیاسی امام حسین (ع) ایراد گرفته و می‌گویند چرا او همچون امام حسن (ع) با یزید که پسر معاویه بود صلح نکرد تا عاشورا اتفاق نیافتد؟!

در این میان نیز افرادی هستند که نه از روی غرض یا جهل بلکه برای دانستن دلیل تفاوت سیره سیاسی آن دو معصوم به دنبال پاسخ این سوال هستند.

اگر چه برای افرادی که در عمق مطلب دقت نمی‌کنند ممکن است سیره سیاسی امامان حسن و حسین علیهم السلام که هر دو معصوم بوده و از خطا و اشتباه مبرأ هستند در تناقض با یکدیگر دیده شود و امام حسن (ع) فردی صلح طلب و امام حسین (ع) به عنوان شخصی جنگجو معرفی گردد. اما در واقع این چنین نیست و با مطالعه این مطلب که در آن شرایط سیاسی و اجتماعی دو امام مورد بررسی قرار گرفته‌اند، می‌توان به این موضوع دست پیدا کرد که نه تنها سیره سیاسی آنان با هم در تناقض نبوده بلکه دو حرکت صلح و جنگ در یک راستا و در وصول به یک هدف در زمان‌های مختلف و در شرایط سیاسی کاملا متفاوت رقم خورده است.

بررسی شرایط سیاسی و اجتماعی دوران امام حسن (ع) و امام حسین (ع)

پیش از هر چیزی لازم است گفته شود که هر دو امام علیهم السلام دارای علم و عصمت بوده‌اند و هر یک از آن‌ها به مقتضای زمانی که در آن قرار داشته، بهترین و سودمندترین راه را برای حفظ دین مبین اسلام و اعتلای کلمه جلاله «الله» که مهم‌ترین دغدغه آنان بوده، انتخاب کرده و در پیش می‌گرفتند و نهایت سعی خویش را در وصول به این هدف می کردند. هر دو بزرگوار بر اساس دستور خدا و پیامبر او عمل کردند و قطعا حرکت امام حسین علیه السلام مکمل حرکت امام حسن (ع) است …

گفته شده امام حسین (ع) در پاسخ به سوال جابر که عرض کرد: آیا این امکان وجود ندارد که شما نیز همچون امام حسن (ع) صلح نمایید؟ فرمودند: همانا برادر من به دستور خدا و پیغمبر او عمل نموده است، من نیز به دستور خداوند متعال و پیامبرش عمل می‌کنم [1].

و اما تفاوت های موجود در اوضاع و شرایط سیاسی و اجتماعی:

• جایگاه و موقعیت اجتماعی متفاوت

نخستین تفاوتی که به صلح امام حسن (ع) و جنگ امام حسین (ع) برای اعتلای کلمه حق انجامید، تفاوت در جایگاه و موقعیت اجتماعی آن دو بزرگوار است. امام حسن علیه السلام، خلافت مسلمانان را بر عهده داشت اما حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) بر مسند خلافت نبود و یک نیروی معترض به حکومت یزید بود. پس درگیری امام حسن (ع) با معاویه و مقاومت در برابر او بر اساس آن‌چه که تاریخ نشان می‌دهد، کشته شدن امام حسن (ع) و یا اسیر شدن او به دست سپاهیان معاویه را در پی داشت. این رخداد که خلیفه مسلمانان اسیر یا کشته شود، در معنای شکست مرکز قدرت اسلام بود، چیزی که امامان از آن پرهیز می‌کردند. اما قیام و مخالفت امام حسین علیه السلام به حکومت فاسد در جایگاهی که در آن قرار داشت حتی اگر که به کشته شدن ایشان می‌انجامید که انجامید نه تنها موجب تزلزل در پایه‌های دین اسلام نشد بلکه حرکتی بود که به بیداری مردم در برابر حکومت فاسد منجر شد و حفظ اسلام را در پی داشت.

• تفاوت میان افکار عمومی جامعه

در زمان امام حسن (ع) جو حاکم بر جامعه آماده قیام و نپذیرفتن صلح نبود. در واقع مردم آن زمان به این درک نرسیده بودند که هدف امام حسن مجتبی (ع) را تامین نمایند. آنان به قیام تمایلی نداشتند و صلح را طلب می‌کردند. اما همین جامعه پس از بیست سال که زجرها و ظلم و ستم‌های معاویه به خود را دیده و با گوشت و خون لمس نموده، به دنبال چاره بودند، چاره‌ای که قطعا در صلح با یزید وجود نداشت. به همین جهت و به اقرار تاریخ نزدیک به هجده هزار نامه به امام حسین علیه السلام نوشته شد که در تمامی آن‌ها افراد آمادگی خود را برای بیعت و همکاری با ایشان اعلام کردند و اگر که امام به نامه‌های آن‌ها توجه نکرده و به آن‌ها ترتیب اثر نمی‌داد. می‌گفتند که حضرت موقعیت مناسبی را از دست داده است. در واقع اعلام آمادگی کوفیان در آن زمان اتمام حجتی برای امام حسین (ع) به شمار می‌رفت.

• تفاوت میان معاویه بن ابی سفیان و یزید ابن معاویه

اگر چه معاویه و یزید هر دو یک هدف که از میان برداشتن اسلام و غضب نمودن حق اهل بیت علیهم السلام می‌باشد، را دنبال می‌کردند و در این امر با هم متحد بودند اما در رفتار با یکدیگر تفاوت های بسیاری داشتند که همین تفاوت‌ها موجب رفتار و عکس العمل‌های مختلف از جانب امامان معصوم گردید. به گواه تاریخ معاویه فرد حیله گر و مکاری بود. او ظاهر دین را رعایت می‌کرد و در دل کینه اسلام و اهل بیت را داشت. در واقع او از در نفاق وارد شده بود. به همین جهت مردم درباره او دچار تردید می‌شدند و این امر کار را برای امام حسن (ع) پیچیده‌تر می‌کرد و لازم بود سال‌ها بگذرد تا مردم خود به چهره واقعی معاویه پی ببرند. اما یزد این‌گونه نبود او فردی کم تجربه، لا ابالی و عیاش بود که آشکارا دستورات دینی را زیر پا گذاشته و رعایت نمی‌کرد و دشمنی خود را آشکار ساخته بود.

• تفاوت در یاران و اصحاب

به خداوند قسم که معاویه برایم از این جماعتی که گمان می‌کنند شیعه هستند، بهتر است. این سخن که از امام حسن (ع) در تاریخ آمده است. خود به تنهایی برای این‌که نشان دهنده این موضوع باشد که یاران و اصحاب امام حسن علیه السلام در حق ایشان بی وفایی کرده‌اند، کافی است. در واقع یاران امام حسن (ع) در برابر زر و سیم‌هایی که معاویه وعده آنان را می‌داد خویشتن را باخته و به سپاهیان معاویه ملحق می‌شدند. اما یاران امام حسین علیه السلام اگر چه عده قلیلی بودند اما در وفاداری و ایمان همانند نداشتند به گونه‌ای که امام حسین علیه السلام در ستایش آنان فرمودند که من یارانی باوفاتر از اصحاب خویش سراغ ندارم … [2]

با توجه به آن‌چه که بیان شد، مشاهده می‌شود که هر دو امام با در نظر گرفتن تمامی شرایط بهترین راه را برای زنده نگه داشتن اسلام به کار گرفتند.

منابع:

[1] سید محمد موسوی کاشانی، بر امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام چه گذشت، مؤلف، 1372، چاپ اول، ص 84

[2] شیخ مفید، الارشاد، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، تحقیق مؤسسه آل البیت، 1413 ه . ق، چاپ اول، ج 2، ص 91

موسسه معراج النبی