محارم چه کسانی هستند؟ در این نوشتار به معرفی افرادی که بر اساس فقه اسلامی مَحرم (ازدواج با آنان حرام است) شناخته می‌شوند، خواهیم پرداخت.
محارم به افرادی گفته می‌شود که ازدواج کردن با آنها به سبب خویشاوند بودن “حرام” خواهد بود. همچنین طبق حکم و نظر فقها، حجاب در مقابلشان واجب نیست. در واقع به جهت محقق شدن این امر (محرمیت) آشکار ساختن زینت و نگاه به افرادی که مَحرم شناخته می‌شوند، جایز شمرده می‌شود، البته بر اساس نظر فقیهان به جز زن و شوهر، دیگر محارم جایز نیست که به اندام تناسلی یکدیگر نگاه کنند و به غیر اندام تناسلی نیز می‌بایست بدون قصد لذت و یا از روی شهوت نگاه کنند.
محارم در قرآن کریم
به محارم در دو آیه 23 سوره نساء و 31 سوره نور اشاره شده است.
در سوره نساء آیه 23 که به آیه محارم معروف است، خداوند متعال به افرادی که جزو محارم به شمار می‌روند و حرام بودن ازدواج با آنان اشاره نموده است. در این آیه این چنین آمده است: بر شما حرام گردیده است، مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان و عمه‌هایتان و خاله‌های شما و دختران برادر و دختران خواهر و مادرانتان که به شما شیر دادند (مادران رضاعی) و خواهران رضاعی شما و مادران زن‌هایتان و دختران همسرانتان که در دامان شما رشد کرده‌اند و با آن همسران همبستر گشته‌اید – پس اگر که با آنان همبستر (هم خواب) نشده‌اید، بر شما گناهی نخواهد بود (که با دختران آنان ازدواج کنید) – و زنان پسرهایتان که از پشت شما هستند و جمع میان دو خواهر – جز آنچه که در گذشته رخ داده باشد، همانا خداوند غافر و مهربان است.
درباره شأن نزول این آیه گفته شده است که بخشی از آن (و زنان پسرانتان که از نسل خود شما هستند …) هنگامی نازل گردید که پیامبر خدا (ص) زینب بنت جحش را که قبل‌تر همسر زید بن حارثه که فرزند خوانده پیامبر بود را به همسری گرفت. در عصر جاهلی و در میان مردم عربستان تمامی احکام مربوط به فرزند برای فرزند خوانده اجرا می‌شد که پیامبر خدا با به همسری گرفتن همسر فززند خوانده خویش پس از وفات او، در صدد از میان برداشتن این رسم جاهلی بود.
در آیه 31 سوره نور (به این آیه، آیه حجاب گویند) حق تعالی بعضی از محارم زنان را معرفی نموده است و به لزوم برخورداری از حجاب اشاره می‌کند. در این آیه آمده است: و به زنان مومن بگو تا دیدگان خویش را (از نظر ناروا) فرو بندند و پاکدامنی کنند و زیور و آرایش خویش را ظاهر نسازند جز آنچه که قهرا از آن پیدا است. و باید روسری خود را بر گردن اندازند (سینه، بر و دوش خود را بپوشانند) و زینت‌های خود را ظاهر نکنند جز برای شوهران یا پدران یا پدران شوهر یا پسران خود یا پسران شوهر یا برداران خود یا پسران برادران و پسران خواهران خویش یا زنان خویش (زنان مسلمه) یا کنیزان ملکی خویش یا مردان اتباع خانواده که میلی به زنان ندارند یا کودکانی که هنوز بر اندام تناسلی و محارم زنان آگاهی ندارند ( و از جز این‌ها احتجاب کنند) و پاهای خویش را (طوری به زمین) نکوبند تا آنچه که از زینت آنها نهفته است، آشکار گردد …
و اما چه چیزهایی سبب محرمیت می‌شوند؟
در کتب فقهی درباره مواردی که باعث می‌شوند دو نفر به یکدیگر مَحرم شده و احکامی که برای محرمیت گفته شده برای آنان جاری شود، به تفصیل سخن گفته شده است. برخی این موارد را یازده مورد دانسته و بیان کرده‌اند و برخی دیگر این موارد را که به اسباب محرمیت معروف هستند را در سه گروه کلی قرار داده‌اند که در ادامه به آنها اشاره می‌شود.
-
اسباب نَسَبی
نَسب در واقع خویشاوندی و قرابتی است که حاصل از تولد شخص یا اشخاصی از دیگری به سبب ازدواج صحیح یا آمیزش با شبهه است. به هم زاد بودن افراد اطلاق می‌گردد و محرمیتی که از این طریق ایجاد می‌شود از بدو تولد خواهد بود.
-
اسباب سببی
این نوع محرمیت ناشی از قرائت صیغه عقد است. در حقیقت به جز زن و مرد که به یکدیگر مَحرم می‌شوند. بعضی از خویشاوندان آن دو بر هم مَحرم می‌گردند.
-
اسباب رضاعی
رضاع به معنای شیر دهی است و این نوع محرمیت با شیر خوردن طفل از خانمی که مادر او نیست، ایجاد می‌شود. البته این نوع محرمیت شرایطی دارد نظیر این‌که شیر خوردن از آن زن متعدد و به شکل متوالی باشد و در بین آن از زن دیگری شیر نخورده باشد و یا غذای دیگری به آن داده نشده باشد. سن شیر خوار می‌بایست کمتر از دو سال باشد و زنی که شیر می‌دهد از راه شرعی و صحیح باردار شده باشد.
انواع محارم
طبق آنچه که سبب محرمیت می‌شود، محارم را می‌توان در سه گروه سَببی، نسبی و رضاعی قرار داد.
-
محارم سَببی
- همسر، مادر و مادر بزرگ همسر، دختر همسر، زن پدر و عروس از جمله افرادی هستند که به واسطه نَسَب بر مرد مَحرم می‌شوند.
- شوهر، پدر و پدر بزرگ شوهر، پسر شوهر، ناپدری، داماد برای زن به واسطه ازدواج بر زن مَحرم خواهند شد.
نکته قابل ذکر این‌که در دین اسلام ازدواج با خواهر زن برای مرد تا زمانی که همسر او در عقد او می‌باشد و یا زنده است، جایز نخواهد بود. ولی بدین معنا نیست که مَحرم است چرا که احکام حجاب باید از سوی خواهر زن رعایت شوند.
-
محارم نسبی
محارم نَسَبی با توجه به آیه 23 سوره نساء در هفت گروه قرار دارند (هفت گروه از زنان بر هفت گروه از مردان به جهت نَسَب مَحرم می‌باشند).
- مادر، مادر بزرگ (از سمت مادر و پدر)
- دختر و دختر فرزند
- خواهر
- خواهر زاده
- برادر زاده
- عمه (این حکم برای عمه پدر و عمه مادر نیز جاری می‌باشد)
- خاله (خاله‌های پدر و مادر را نیز در بر می‌گیرد)
-
محارم رضاعی
از رسول خدا (ص) روایتی نقل شده است به این مضمون که هر چه که به سبب «نَسَب» حرام باشد به واسطه شیر دادن یا همان رضاع نیز حرام خواهد بود [1]. فقیهان با استناد به این روایت بیان کردند که تمامی زنانی که به جهت نَسَب، ازدواج با آنان حرام است، ازدواج با آنان به سبب رضاع را نیز حرام گفته‌اند. در این نوع محرمیت اگر که طفل پسر باشد با خانمی که به او شیر داده، مادر، مادر بزرگ، خواهر، نوه، دختر، عمه و خاله‌های او (مادر رضاعی) محرم خواهد بود. اگر که کودک دختر باشد، با شوهر مادر رضاعی، پدر، برادر، دایی، عمو، پسر و نوه‌های مرد (شوهر مادر رضاعی) محرم خواهد بود. علاوه بر این برادر، فرزند، نوه، عمو، دایی و پدر و پدر بزرگ زن نیز بر آن دختر مَحرم خواهد بود.
منابع:
[1] مغربی، دعائم الاسلام، 1385ق، ج2، ص240
- تلاوت ترتیل آیه 23 سوره نساء – سعد الغامدی
حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا
حرام شده است بر شما، مادرانتان، و دختران، و خواهران، و عمه‌ها، و خاله‌ها، و دختران برادر، و دختران خواهر شما، و مادرانی که شما را شیر داده‌اند، و خواهران رضاعی شما، و مادران همسرانتان، و دختران همسرتان که در دامان شما پرورش یافته‌اند از همسرانی که با آنها آمیزش جنسی داشته‌اید -و چنانچه با آنها آمیزش جنسی نداشته‌اید، (دختران آنها) برای شما مانعی ندارد – و (همچنین) همسرهای پسرانتان که از نسل شما هستند (-نه پسرخوانده‌ها-) و (نیز حرام است بر شما) جمع میان دو خواهر کنید؛ مگر آنچه در گذشته واقع شده؛ چرا که خداوند، آمرزنده و مهربان است.