تمام خوبیها توسط عقل درک میشوند و آنکه عقل ندارد، دین نیز ندارد [1]. این کلام از حضرت محمد (ص) و آیات بسیاری که در قرآن کریم در باب تفکر و تعقل آمدهاند تماما به مهم بودن عقل در آموزههای اسلامی اشاره دارند. عقل که به عنوان یکی از قوای ادراک آدمی شناخته میشود و به دو نوع عقل نظری و عقل عملی تقسیم شده است و کارکرد شهودی و عملکرد استدلالی برای آن تعریف شده است. جزو منابعی به شمار میرود که فقه تشیع برای استنباط احکام شرعی آنها را به کار میگیرد. در حقیقت عقل آنچنان مهم است که در اسلام همچون انبیاء به عنوان حجت شناخته میشود.
در ادامه قصد داریم به احادیثی که درباره عقل و اهمیت آن از ائمه معصوم علیه السلام در کتب معتبر نقل شدهاند، بپردازیم.
عقل در کلام حضرت محمد (ص)
- يا عَلىُّ اَلعَقلَ مَا اكتُسِبَت بِهِ الجَنَّةُ و َطُلِبَ بِهِ رِضَى الرَّحمنِ [2].
ای علی عقل آن چیزی است که به وسیله آن جنت و خشنودی خدای رحمان به دست میآید.
- مَن اُلهِمَ الصِّدقَ فى كَلامِهِ وَ الإنصافَ مِن نَفسِهِ وَ بِرَّ والِدَيهِ وَ وَصلَ رَحِمِهِ، اُنسِى ءَ لَهُ فى اَجَلُهُ وَ وُسِّعَ عَلَيهِ فى رِزقِهِ وَ مُتِّعَ بِعَقلِهِ وَ لُـقِّنَ حُجَّتَهُ وَقتَ مُساءَلَتِهِ [3].
هر که صدق در کلام، انصاف در رفتار، بِر و نیکی به پدر و مادر و صله رحم به او الهام گردد، اجل اوبه تأخیر می افتد، روزی او فراوان شود، از عقل و خِرد خویش بهرهمند میشود و زمان سوال (توسط ماموران الهی)، جواب مناسب به وی تلقین میشود.
- مَنِ استَشارَهُ أَخوهُ المُؤمِنُ فَلَم يَمحَضهُ النَّصيحَةَ سَلَبَهُ اللّهلُبَّهُ [4].
هر آنکس که برادر مومن او با وی مشورن نماید و او به صدق (صادقانه) راهنماییش نکند، خداوند عقلش را از او سلب میکند.
- أَعقَلُ النّاسِ أَشَدُّهُم مُداراةً لِلنّاسِ [5].
عاقلترین مردم، بیشترینِ مدارا کننده با مردم است.
- لا فقرَ اَشدُّ مِنَ الجَهلِ، لا مالَ اَعودُ مِن العَقلِ [6].
هیچ فقری سختتر از جهل و نادانی نیست، هیچ مال و دارایی نافعتر از عقل نیست.
سخن امامان (ع)
امام علی (ع)
- کَثرةُ ألامانی مِن فَسادِ العَقل [7].
زیادی آرزوها از فساد و تباهی عقل است.
- مَن تَرَکَ الإستِماعَ مِن ذَوی العُقولِ ماتَ عَقلُهُ [8]
هر آنکس که گوش فرا دادن به خردمندان را ترک کند، عقلش بمیرد.
- كُلُّ شَىْءٍ يَحتاجُ اِلَى الْعَقْلِ وَ الْعَقْلُ يَحْتاجُ اِلَى الاَْدَبِ [9].
هر چیزی به عقل نیازمند است و عقل به ادب نیاز دارد.
- عَلَى الْعاقِلِ اَنْ يُحْصى عَلى نَفْسِهِ مَساويَها فِى الدّينِ وَ الرَّأىِ وَ الاَْخْلاقِ وَ الاَْدَبِ ، فَيَجْمَعُ ذلِكَ فى صَدْرِهِ اَوْ فى كِتابٍ وَ يَعْمَلُ فى اِزالَتِها [10].
بر عاقل و خردمند است که بدیهای خود در دین، اندیشه، اخلاق و ادب را یادداشت نماید (حساب کند) و به خاطر خویش بسپارد و برای از میان بردن آنها تلاش کند.
امام حسن مجتبی (ع)
- لا یَغشُّ العاقِلُ مَن استَنصَحَه [11].
عاقل به شخصی که از او نصیحت میخواهد، خیانت نمیکند.
امام حسین (ع)
- لا يَكمُلُ العَقلُ إلاّ بِاتِّباعِ الحَقِّ [12]
عقل کامل نمیگردد مگر با پیروی و تبعیت از حق.
- إذا وَرَدَت عَلَى العاقِلِ لُمَّة ٌ قَمَعَالحُزنَ بِالحَزمِ وَ قَرَعَ العَقلَ لِلاِحتيالِ [13]
چون که برای خردمندی مشکلی ایجاد شود، غم و حزن خویش را با هوشیاری و دور اندیشی از بین میبرد و عقل را به چاره جویی وا خواهد داشت.
امام محمد باقر (ع)
- اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقى بِالتَّقْوى عَنِ الْعَبْدِ ما عَزُبَ عَنْهُ عَقْلُهُ وَ يُجَلّى بِالتَّقْوى عَنْهُ عَماهُ وَ جَهْلَهُ [14].
همانا خداوند عز و جل به وسیله تقوا آدمی را از آنچه که عقل او به آن نمیرسد، مصون میدارد و کوردلی و جهالت را از او دور میکند.
امام صادق علیه السلام
- أکمَلُ الناسِ عَقلاً أحسَنُهُم خُلقاً [15].
کاملترین مردم از لحاظ عقلی، خوش خُلقترین آنان است.
- لا يُعَدُّ الْعاقِلُ عاقِلاً حَتّى يَسْتَـكْمِلَ ثَلاثا: اِعْطاءَ الْحَقِّ مِنْ نَفْسِهِ عَلى حالِ الرِّضا وَ الْغَضَبِ وَ اَنْ يَرْضى لِلنّاسِ ما يَرْضى لِنَفْسِهِ وَ اسْتِعْمالَ الْحِلْمِ عِنْدَ الْعَثْرَةِ [16]
عاقل، عاقل گفته نمیشود تا وقتی که سه چیز در او به حد کمال برسد (کامل شود): دادن و ادا نمودن حق در زمان رضا و خشم، آنچه برای خویش بخواهد برای دیگران نیز پسند کند و در هنگام خطا و اشتباه دیگران، صبور باشد.
- اَصْلُ الْعَقْلِ القُدَرةُ وَ ثَمَرَتُها السُّرورُ [17]
اصل عقل قدرت آن و ثمره آن شادی است.
امام موسی کاظم (ع)
- التَوَدُّدُ اِلَی الناسِ نِصفُ العَقل [18]
مهروزی نمودن به مردم، نصف عقل است.
امام حسن عسکری (ع)
- حُسنُ العَقلِ جَمالٌ باطِنٌ [19]
حُسن و نیکویی عقل، زیبایی باطن است.
منابع:
[1] تحف العقول،1404 ق، ص54
[2] من لا یحضره الفقیه، ج4، ص369
[3] اعلام الدین، ص365
[4] بحار الانوار، ج72، ص104
[5] من لا یحضره الفقیه، ج4، ص395
[6] تحف العقول، ص6
[7] غرر الحکم، ص525
[8] تحف العقول، ص85
[9] غرر الحکم و درر الکلم، ص510
[10] بحار الانوار، ج75، ص6
[11] تحف العقول، ص236
[12] بحار الانوار (ط- بیروت)، ج75، ص127
[13] نزهه الناظرو تنبیه الخاطر، ص84
[14] کافی، ج8، ص52
[15] اصول کافی، ج1، ص23
[16] تحف العقول، ص318
[17] بحار الانوار، ج75، ص7
[18] تحف العقول، ص43
[19] بحار الانوار، ج1، ص95
سوره زمر آیات 17 و 18
- تلاوت ترتیل آیه 17 و 18 سوره زمر – مصطفی اسماعیل
وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَىٰ ۚ فَبَشِّرْ عِبَادِ 17
الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ۚ أُولَٰئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ 18
و کسانی که از عبادت طاغوت پرهیز کردند و به سوی خداوند بازگشتند، بشارت از آن آنهاست؛ پس بندگان مرا بشارت ده! 17
همان کسانی که سخنان را میشنوند و از نیکوترین آنها پیروی میکنند؛ آنان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده، و آنها خردمندانند. 18