در این مقاله و در ادامه مطلب «شرح دعای یازدهم صحیفه سجادبه – بخش اول» به شرح فرازهای دیگری از این دعای ماثور امام زین العابدین که به دعای خواتم الخیر مشهور است و امام سجاد علیه السلام در آن از خداوند متعال درخواست عاقبت به خیری و سرانجام نیک در دنیا و دیار باقی نموده و به مواردی چون موثر بودن اعمال و کردار آدمی بر احوال ملائکه و اجابت دعا از جانب حق تعالی اشاره کرده است، خواهیم پرداخت. توبه و تاثیر آن بر دور ماندن از توبیخ حق تعالی، اجابت شدن دعا، دعا برای فرجام نیک در زمان مرگ و دعا برای ستاری در روز جزا از آموزه‌های این دعای پُر محتوا می‌باشند.
فراز دوم دعای یازدهم صحیفه سجادیه
فَإِنْ قَدَّرْتَ لَنَا فَرَاغاً مِنْ شُغْلٍ فَاجْعَلْهُ فَرَاغَ سَلَامَةٍ لَا تُدْرِكُنَا فِيهِ تَبِعَةٌ، وَ لَا تَلْحَقُنَا فِيهِ سَأْمَةٌ، حَتَّى يَنْصَرِفَ عَنَّا كُتَّابُ السَّيِّئَاتِ بِصَحِيفَةٍ خَالِيَةٍ مِنْ ذِكْرِ سَيِّئَاتِنَا، وَ يَتَوَلَّى كُتَّابُ الْحَسَنَاتِ عَنَّا مُسْرُوريِنَ بِمَا كَتَبُوا مِنْ حَسَنَاتِنَا.
پس اگر که بر ما از کارها وقت فراغتی تقدیر نمودی (کَرَم نما) در آن فراغت ما را سلامت دار که ابداً ملال و رنج به ما نرسد (مقصود این است که در زمان فراغت کار بیهوده، عبث و معصیت از آدمی سر نزند) تا آن‌که ملائکه الهی که کاتب کردارهای بد و زشت هستند با نامه‌ای تهی از گناه و معصیت از نزد ما بازگردند و آن گروه از ملائکه که مامور کتابت اعمال نیک آدمی هستند با قلبی مسرور مراجعت نمایند چرا که از ما نیکی و اعمال خوب ثبت کرده‌اند.
شرح فراز دوم دعای یازدهم صحیفه سجادیه
امام سجاد علیه السلام در ادامه فراز اول که فرموده بودند: خداوندا همواره قلب، زبان و جوارح ما را به ذکر خویش مشغول کن … در این فراز که فراز دوم از پنج فراز دعای خواتم الخیر است از خداوند طلب می‌نماید که اگر برای قلب، اعضا و جوارح و همچنین زبان فراغتی تقدیر نمود، در فراغت آدمی را از اعمال ناشایست و گرفتار آمدن به گناه و معصیت به سلامت دارد تا نامه اعمال از معاصی خالی و از نیکی مملوء و آکنده باشد.
در حیات آدمی فراغت نقش‌های مختلف دارد. گاه فراغت فرصتی است برای مهیا شدن در جهت انجام تکالیف بعدی، که این نوع فراغت مطلوب بوده و لازم است. برخی اوقات نیز فراغت برعکس عمل کرده و موجب غفلت می‌گردد که در این صورت فراغتی نامطلوب و خطرناک خواهد بود چرا که آدمی در تیر رس شیطان قرار خواهد گرفت. شیطانی که همچون صیادی زبر دست به دنبال طعمه‌هایی این چنین سرگردان و غفلت زده است. پس صید خویش را از پای در آورده و به تسخیر خویش در خواهد آورد. در واقع برای ابلیس رانده شده هیچ مسیری همچون غفلت برای تسلط بر آدم‌ها سر راست‌تر نخواهد بود.
البته توجه به این نکته لازم است که اگر چه برخی اوقات گذراندن زمان فراغت با گناه و معصیت همراه نیست اما در موارد فراوانی بیکاری، خسته کننده بوده و علاوه بر تلف شدن عمر سبب می‌شود تا شخص به بیهوده گرایی متمایل شود و در نهایت آدمی عمر خویش را به بطلان بگذراند. به همین سبب حضرت زین العابدین (ع) در دوری از آن طلب می‌کند که روزهای فراغت با رنج و ملال سپری نشوند، که شاید بدترین آن، هدر رفتن عمر است.
در حدیثی از امام کاظم (ع) آمده است: خداوند آدم پُر خواب بیکار را دوست نمی‌دارد و یا در حدیثی از ایشان نقل شده است که از بی حوصلگی و کسالت پرهیز کن چرا که با وجود کسالت، توانایی و قدرت انجام کاری را نخواهی داشت و با بی حوصلگی حق را ازدست خواهی داد. این دو حدیث نمونه‌هایی از روایت‌ها و احادیثی متعددی است که از امامان علیهم السلام درباره سرزنش بیهوده گرایی در کتب معتبر نقل شده‌اند.
و اما در بخش آخر این فراز امام (ع) به موثر بودن عزت و خست آدمی بر احوال ملائکه اشاره نموده و از خداوند طلب می‌کند که آن گروه از فرشتگان که به ثبت اعمال بد آدمی می‌پردازند، هیچ عمل بدی را به ثبت نرسانند و آن گروه از ملائکه که اعمال خوب آدم را در نامه عمل ثبت می‌کنند، اعمال نیک نوشته و از آدمی مسرور و شادمان گردند. از این بخش از دعا چنین بر می‌آید که فرشتگان الهی مامور به کتابت اعمال انسان، در اعمال آدمی سهیم بوده و عزت و خست موثر بر احوال آن‌ها است. به گونه‌ای که در زمان ثبت نیکی مسرور و در هنگام نوشتن معاصی نگران هستند.