جمع بین دو نماز – دیدگاه‌های متفاوت مذاهب اسلامی

جمع بین دو نماز برای نمازهای ظهر و عصر، و مغرب و عشاء را می‌توان از مهم‌ترین مباحث و موضوعات فقهی دانست که از سوی اندیشمندان و علمای شیعه مورد بررسی قرار گرفته است، چرا که بعضی معتقد هستند که جمع بین دو نماز به گونه‌ای ادا کردن نماز در زمانی به جز وقت شرعی آن است. در حالی که بر اساس آیه 78 سوره اسراء و با استناد به روایات منقول در کتب روایی شیعی و اهل تسنن این چنین نیست. در این مقاله برای آشکار شدن این موضوع به بررسی جمع بین دو نماز خواهیم پرداخت. ابتدا اوقات شرعی نمازهای یومیه را بیان خواهیم نمود. سپس به مشترکات و اختلافات میان مذاهب اسلامی در این باره خواهیم پرداخت و در نهایت به دلایل و عللی که نشان دهنده جواز جمع بین دو نماز در هر زمان است اشاره خواهیم کرد.

اوقات پنج گانه نمازهای واجب

وقت نمازهای یومیه بر اساس طلوع و غروب خورشید مشخص می‌شوند.

• وقت نماز صبح

اول وقت برای نماز صبح، هنگامی است که شب به پایان برسد و سفیدی صبح که از طرف شرق در آسمان به سمت بالا حرکت می‌کنند به مرور پهن شود. پایان وقت نماز صبح نیز زمانی است که آفتاب طلوع می‌کند.

• وقت خاص نماز ظهر

از زمان زوال خورشید (آغاز ظهر شرعی) شروع می‌شود و تا مقدار زمان خواندن چهار رکعت نماز ادامه دارد (این زمان تنها محدود به نماز ظهر است. باید یادآور شد که پیش از نماز ظهر نمی‌توان نماز عصر را خواند).

• وقت مخصوص نماز عصر

هنگامی که تا غروب آفتاب تنها به اندازه‌ی ادای چهار رکعت نماز که نماز عصر می‌باشد، فرصت باقی است.

• زمان مشترک بین دو نماز ظهر و عصر

از پایان زمان خاص نماز ظهر تا شروع وقت مخصوص نماز عصر زمان مشترک برای ادای دو نماز پشت سر هم می‌باشد.

• وقت نماز مغرب

از ابتدای وقت مغرب شرعی تا مقدار زمانی که برای ادای نماز سه رکعتی زمان لازم است.

• وقت نماز عشاء

زمان مخصوص نماز عشا وقتی است که تا نیمه شب شرعی تنها وقت برای ادای یک نماز چهار رکعتی باقی باشد.

• زمان مشترک بین دو نماز مغرب و عشاء

به زمان پس از وقت خاص نماز مغرب تا ابتدای شروع وقت خاص نماز عشاء، وقت مشترک برای ادای هر دو نماز خواهد بود.

در این میان اهل تسنن اوقات دیگری را برای نمازهای واجب بیان کرده‌اند. آن‌ها اعتقاد دارند که زمان نمازها جدا از هم بوده و جایز نیست در وقت یکدیگر خوانده شوند. در حقیقت آن‌ها برای نمازهای ظهر، عصر، مغرب و عشاء زمان‌هایی مشخص بیان کرده‌اند که در صورت اتمام آن وقت، نماز قضا می‌گردد. آنان زمان نماز ظهر را از ابتدای ظهر شرعی تا هنگامی که سایه هر چیز به اندازه خود آن چیز شود، گفته‌اند و از آن به بعد و تا هنگام مغرب به عصر اختصاص دارد.

همچنین وقت نماز مغرب از مغرب تا زوال شفق بیان شده است و نماز عشاء را پس از آن و تا نیمه شب شرعی می‌توان ادا نمود.

اگر چه خواندن نمازها در وقتی که بیان شده است مثلا برای نماز ظهر از ظهر شرعی تا آن‌گاه که سایه هر چیز به اندازه آن چیز گردد، مستحب بوده و ثواب دارد اما این بدان معنا نیست که نمی‌توان میان آن دو را جمع کرد. در حالی که اهل تسنن جمع بین دو نماز را در هر زمان ناممکن می‌دانند.

تفاوت‌ها و اشتراکات مذاهب اسلامی درباره جمع بین دو نماز

اهل تسنن و تشیع در سه مورد مرتبط با جمع بین دو نماز با هم اتفاق نظر دارند (البته گفته شده در دو مورد ابو حنیفه با دیگر فقها اختلاف نظر دارد) و در یک مورد با هم اختلاف دارند:

• جمع بین دو نماز در مزدلفه و عرفه، جمع میان دو نماز واجب در سفر [1] و جمع بین دو نماز به خاطر عذر و در زمان غیر سفر [2] (مشهور جواز برای جمع میان دو نماز مغرب و عشاء برای مورد سوم است) میان مذاهب اسلامی مشترک است.
• جمع میان دو نماز به صورت اختیاری و در هر زمان را فقهای امامیه (شیعیان) جایز می‌دانند، اگر چه جدا خواندن آن‌ها بهتر می‌باشد.

دلایلی که مجاز بودن جمع بین دو نماز را نشان می‌دهند.

در قرآن و روایات به مجاز بودن جمع بین دو نماز در تمامی اوقات و نه تنها در زمان‌های خاص نظیر سفر اشاره شده است.

• در قرآن کریم به طور متعدد (در بیش از هشتاد آیه از آیات قرآن کریم به موضوع نماز اشاره شده است) به نماز و واجب بودن آن اشاره و از آن صحبت شده است اما سخن گفتن از نماز به این معنا نیست که تعداد رکعت‌ها، چگونگی ادای آن، تشهد و یا سلامی که گفته می‌شود در قرآن آمده‌اند بلکه اشاره به آن اشاره‌ای کلی بوده و جزئیات برگرفته از سخن، رفتار و کردار رسول خدا (ص) که او و ائمه اطهار علیهم السلام قرآن ناطق هستند، می‌باشد. در این میان خداوند متعال در آیه 78 سوره اسراء تنها اوقات نماز را مشخص کرده و می‌فرماید: نماز را از زوال خورشید (هنگام ظهر مقصود است) تا تاریکی اول شب (نیمه شب) به پا دار و نماز صبح را، زیرا قرآن فجر (همان نماز صبح) مشهود (ملائکه شب و روز) است. طبق این آیه می‌توان گفت که در قرآن برای نماز سه وقت مشخص شده است[3].
• در روایاتی از رسول خدا (ص) و امامان معصوم (ع) نیز به این موضوع اشاره شده است:

در روایتی این چنین بیان گردیده که پیامبر خدا (ص) میان دو نماز ظهر و عصر جمع نمود و همچنین بین دو نماز مغرب و عشاء نیز این چنین کرد. پس از او در این باره پرسیدند، ایشان فرمودند: این چنین عمل نمودم تا بر امت من سختی و مشقتی نباشد [4].

همچنین در مسند احمد بن حنبل جلد یک به این موضوع اشاره شده است. او از ابن عباس روایت کرده است که گفت: پیامبر خدا (ص) در شهر مدینه مقیم بود و مسافر نبوده است، با این وجود هم نماز ظهر و عصر (8 رکعت) و هم دو نماز مغرب و عشاء را با هم ادا نمودند. [5]

در کتاب طوعا از مالک نیز آمده است که او از ابن عباس روایت کرده که می‌گوید: پیامبر (ص) نماز ظهر و عصر و دو نماز مغرب و عشاء را با هم ادا کردند در حالی که نه ترسی وجود داشت و نه سفری بود [6].

از امام محمد باقر علیه السلام نقل شده که می‌فرمایند: زمانی که خورشید به حد زوال رسید زمان نماز ظهر و عصر فرا می‌رسد، جز این‌که نماز ظهر پیش از نماز عصر ادا شود. آن‌گاه تو آزاد هستی که آن دو را در هر زمانی که بخواهی ادا نمایی تا هنگامی که خورشید غروب کند [7].

در نهایت می‌توان این چنین بیان نمود: اگر چه ادا کردن نمازهای یومیه در پنج وقت فضیلت بیش‌تری دارد اما بر خلاف آن‌چه که اهل تسنن می‌گویند این موضوع واجب نیست و اختلاف پیش آمده به سبب تفاوت در اخذ احکام می‌باشد چرا که بر اساس آیه قرآنی و روایاتی که پیش‌تر گفته شدند اوقات نماز ظهر و عصر از زوال خورشید تا غروب است و در همه‌ی این ساعات می‌توان دو نماز ظهر و عصر را پشت سر هم و یا با فاصله خواند ولی برای هر یک از نمازها وقت فضیلتی هست که خواندن آن نماز در زمان فضیلت استحباب دارد.

منابع:

[1] ابو حنیفه و حسن و نخعی در این مورد اختلاف دارند.

[2] ابو حنیفه این مورد را مطلقا جایز نمی‌داند.

[3] نک، القرطبی، محمد بن رشد، بدایه المجتهد، ج 1، ص 170، تحت عنوان الفعل الثانی فی الجمع و ص 173-174، همان ج 2، ص 374 ، دار المعرفة ، بیروت 1403 ه ق؛ صحیح مسلم، ج 4 ،ص 39 –42،

[4] شرح زرقانی بر موطأ مالک، ج 1 ، باب جمع بین دو نماز در حضر و سفر، ص 294

[5] مسند احمد بن حنبل، جلد 1، ص 221

[6] طوعا از مالک، ج 1، ص 144

[7] وسائل الشیعه:ج 4، أبواب مواقیت، باب 4، روایت 4 و 6

 

• تلاوت ترتیل آیه 78 سوره اسراء – محمد حسین سعیدیان