در این نوشتار و در ادامه سلسله مطالب احادیث موضوعی به موضوع طب پرداخته و احادیثی که در این باره از ائمه اطهار علیهم السلام در کتب معتبر حدیثی آمده‌اند را جمع آوری و به نگارش در آورده‌ایم. با نگاه و کاوش در متون اسلامی روشن می‌شود که فلسفه مهم احکام و قوانین اسلامی وضع شده، نائل آمدن جامعه انسانی به تکامل در دو بُعد مهم مادی و معنوی است. از نظر اسلام به عنوان کامل‌ترین و جامع‌ترین دین الهی، بزرگ‌ترین نعمتی که خداوند متعال به آدمی عطا کرده سلامت جسم و برتر از آن سلامت جان می‌باشد. هم‌چنین خطرناک‌ترین آفات و بلایا، مریضی جسم و بدتر و خطرناک‌تر از آن، مریضی جان خواهد بود. از حضرت امیر مومنان علی (ع) در این باره نقل شده است: همانا یکی از بلاها تنگ دستی می‌باشد، و سخت‌تر از آن بیماری جسم است، و سخت‌تر از آن مریضی قلب (بیماری دل) است، و همانا از نعمت‌ها توانمندی مالی می‌باشد و برتر از آن سلامت جسم است و برتر از آن تقوای قلب‌ها می‌باشد [1].
بر این اساس که بیماری خطرناک ترین بلاها و سلامتی بزرگ ترین نعمات است، مشخص می‌شود که اسلام که هدف خویش را به کمال و سعادت رسیدن آدمی قرار داده است قطعا برای مبارزه با مریضی‌ها و تامین سلامت برنامه‌ی معینی ارائه کرده است. با بررسی کتب و نوشته‌های اسلامی به طب پیشگیرانه بر می‌خوریم. طبی که از اهداف اصلی و حکمت‌های مهم احکامی است که خداوند بیان کرده است (مقصود حکم به حرام، حلال، مباح و مکروه بودن چیزی). در حقیقت خداوند با برنامه‌های حیات بخش قرآن کریم انسان‌ها را به سوی مسیرهای تامین سلامت راهنمایی می‌کند و آدمی با به کارگیری آنها نه تنها به نعمت بزرگ سلامتی دست پیدا می‌کند بلکه سعادت و خوشبختی آخرت را نیز برای خویش به ارمغان خواهد آورد … در این میان از ائمه معصوم علیهم السلام درباره طب و پیشگیری احادیثی نقل شده است که به طور قطع برگرفته از برنامه‌های نورانی و حیات بخش قرآن کریم میباشند که در ادامه به بیان آنها می‌پردازیم.
طب در کلام رسول الله (ص)
- تَجَنَّبِ الدَّوَاءَ مَا احْتَمَلَ بَدَنُكَ الدَّاءَ فَإِذَا لَمْ يَحْتَمِلِ الدَّاءَ فَالدَّوَاء [2]
تا زمانی که بدن تو درد را تحمل می‌کند از دارو دوری کن و هر زمان که آن را تحمل ننمود آنگاه به مصرف دارو روی بیاور.
- ما خَلَقَ اللّهتَعالى داءً إِلاّ وَ خَلَقَ دَواءً إِلاَّ السامَ [3].
خداوند متعال هیچ دردی را بدون درمان نیافرید مگر مرگ را.
- تَخَلَّلوا، فَاِنَّهُ يُنَقِّى الفَمَ وَ مَصلَحَةٌ لِلِّثَةِ [4]
خلال کنید (دندان‌ها را) چون که دهان را تمیز و موجب سلامت لثه می‌گردد.
- مَرَّ اَخى عيسى علیه السلام بِمَدينَةٍ فَاِذا وُجُوهُهُم صُفرٌ وَ عُيونُهُم زُرقٌ فَشَكَوا اِلَيهِ ما بِهِم مِنَ العِلَلِ. فَقالَ: دَواؤُكُم مَعَكُم، اَنتُم اِذا اَكَلتُمُ اللَّحمَ طَبَختُموهُ غَيرَ مَغسولٍ، وَ لَيسَ يَخرُجُ شَىْءٌ مِنَ الدُّنيا اِلاّ بِجَنابَةٍ. فَغَسَلُوا بَعدَ ذلِكَ لُحومَهُم فَذَهَبَت اَمراضُهُم [5] .
برادر من عیسی (ع) از شهری گذشت و مشاهده کرد که مردم آن رنگ چهره های آنها زرد و چشم‌هایشان کبود می‌باشد. آنها از مریضی‌هایی که داشتند در نزد او شکایت کرده و اظهار ناراحتی نمودند. پس عیسی (ع) فرمود: دوا و درمان شما همراهتان می‌باشد. شما زمانی که گوشت می‌خورید آن را بدون آن‌که بشورید می‌پزید، در حالی که هیچ چیزی بدون نوعی جنابت از دنیا نخواهد رفت. از آن به بعد گوشت‌هایی که مصرف می‌کردند را شستند و در نهایت، مریضی‌هایشان از بین رفت.
- ما مِن اِمْرَاَةٍ حامِلَةٍ اَكَلَتِ الْبِطِّيخَ اِلاّ يَكونُ مَولودُها حَسَنَ الْوَجْهِ وَ الْخُلُقِ [6]
- عَلَيْكُمْ بِالاْءِهليلَجَ الاَْسْوَدَ فَاِنَّهُ مِنْ شَجَرَةِ الْجَنَّةَ وَ طَعْمُهُ مُرٌّ و فيهِ شِفاءٌمِنْ كُلِّ داءٍ [7]
طب در احادیث امامان (ع)
امام علی (ع)
- قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام لِلْحَسَنِ ابْنِهِ علیه السلام يَا بُنَيَّ أَ لَا أُعَلِّمُكَ أَرْبَعَ خِصَالٍ تَسْتَغْنِي بِهَا عَنِ الطِّبِّ فَقَالَ بَلَى يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ لَا تَجْلِسْ عَلَى الطَّعَامِ إِلَّا وَ أَنْتَ جَائِعٌ وَ لَا تَقُمْ عَنِ الطَّعَامِ إِلَّا وَ أَنْتَ تَشْتَهِيهِ وَ جَوِّدِ الْمَضْغَ وَ إِذَا نِمْتَ فَاعْرِضْ نَفْسَكَ عَلَى الْخَلَاءِ فَإِذَا اسْتَعْمَلْتَ هَذَا اسْتَغْنَيْتَ عَنِ الطِّب [8]
امام علی (ع) در توصیه‌ای به فرزند خود امام حسن علیه السلام فرمودند: فرزندم، آیا چهار خصلت (نکته) به تو یاد ندهم که با رعایت آنها از پزشک بی‌نیاز گردی؟ امام حسن (ع) فرمود: چرا، ای امیر مومنا. امام (ع) فرمودند: تا زمانی که گرسنه نشدی غذا نخور و تا اشتها داری از غذا دست بکش و غذا را خوب بجو و پیش از خوابیدن قضای حاجت کن. اگر که این نکته‌ها را رعایت نمایی از مراجعه به پزشک بی نیاز خواهی شد.
- لا يَدلُكَنَّ رِجلَيهِ بِالخَزَفِ، فَاِنَّهُ يورِثُ الجُذامَ [9]
مبادا شخصی پای خود را سفال (سنگ پا) بِکِشد چرا که این عمل باعث جذام (خوره) می‌شود.
امام محمد باقر (ع)
- ما أعظَمَ بَرَكَةَ السَّويقِ! إذا شَرِبَهُ الإِنسانُ عَلَى الشِّبَعِ أمرَأَهُ و هَضَمَ الطَّعامَ، و إذا شَرِبَهُ الإِنسانُ عَلَى الجوعِ أشبَعَهُ، و نِعمَ الزَّادُ فِي السَّفَرِ وَ الحَضَرِ السَّويقُ [10].
سویق چه اندازه پُر برکت است! اگر که آدمی در حالی که سیر است آن را بخورد، غذا را گوارش می‌دهد و اگر که در حالی که گرسنه می‌باشد آن را تناول نماید، او را سیر خواهد ساخت. سویق چه توشه و غذای نیکویی است در سفر و حضر.
امام صادق (ع)
- قالَ لى أبُوعَبْدِاللّهِ عليه السلام: نَزَلَ جَبْرَئيلُ عليه السلام عَلى رَسُولِ اللّهِ صلي الله عليه و آله بِالسِّواكِ وَ الْخِلالِ وَ الْحَجامَةِ [11].
امام صادق (ع) فرمودند: جبرئیل علیه السلام مسواک، خلال و حجامت را بر پیامبر (ص) نازل فرمود.
- لَا تَدْخُلِ الْحَمَّامَ إِلَّا وَ فِي جَوْفِكَ شَيْءٌ يُطْفَأُ بِهِ عَنْكَ وَهَجُ الْمَعِدَةِ وَ هُوَ أَقْوَى لِلْبَدَنِ وَ لَا تَدْخُلْهُ وَ أَنْتَ مُمْتَلِئٌ مِنَ الطَّعَامِ [12].
به حمام داخل نشو (حمام مکن) مگر در صورتی که در شکم خود چیزی (غذایی) که شدت حرارت معده را خاموش نماید، وجود داشته باشد که برای جسم سبب تقویت می‌گردد و در حالی که شکمت پُر از غذا می‌باشد نیز حمام مکن (به حمام داخل مشو).
امام موسی کاظم (ع)
- سَمِعْتُ أبَا الْحَسَنِ مُوسَى بنِ جَعْفَرَ عليه السلام يَقُولُ: إدْفَعُوا مُعالَجَةَ اْلأطبّاءِ مَا اْندَفَعَ الدّاءُ عَنْكُمْ فَإنَّهُ بِمَنْزِلَةِ الْبِناءِ! قَليلُهُ يَجُّرُ إلى كَثيرِهِ [13]
تا آن هنگام که مریضی به طور جدی درگیرتان نکرده است، درگیر درمان پزشکان نشوید که درمان همانند بنایی است که کم آن، فرد را به مقدار فراوان آن خواهد کشاند.
امام رضا (ع)
- إِنَّ اللّه تَبارَكَ وَ تَعالى لَم يُبِح أَكلاً وَ لا شُربا إِلاّ ما فيهِ المَنفَعَةُ و َالصَّلاحُ و َلَم يُحَرِّم إِلاّ ما فيهِ الضَّرَرُ و َالتَّلَفُ و َالفَسادُ،فَكُلُّ نافِعٍ مُقَوٍّ لِلجِسمِ فيهِ قُوَّةٌ لِلبَدَنِ فَهُوَ حَلالٌ [14].
همانا خداوند تبارک و تعالی هیج خوردنی و نوشیدنی را مباح (حلال) ننموده است جز این‌که در آن سود و صلاحی بوده است و هیچ خوردنی و نوشیدنی را حرام نکرده است مگر این‌که در آن زیان، تلف شدن (مرگ) و فسادی بوده است. پس هر چیز نافع و مقوی برای جسم، که موجب تقویت بدن می‌گردد، حلال گردیده است.
- لَيسَ مِن دَواءٍ اِلاّ و َهُوَ يُهيجُ داءً [15]
هیچ داروی نیست جز این‌که بیماری دیگری را تحریک می‌نماید.
- اِثنانِ عَليلانِ أَبَدا: صَحيحٌ مُحتَمٍ و َعَليلٌ مُخَلِّط [16]
دو دسته همواره مریض هستند، شخص سالمی که پرهیز می‌کند و بیماری که ناپرهیزی می‌کند.
- مَن أَرادَ أَن لا يُوذيَهُ مِعدَتُهُ فَلا يَشرَب بَينَ طَعامِهِ ماءً [17]
هر آن‌کس که بخواهد معده‌اش او را اذیت نکند، پس در میان غذا آب نخورد.
- مَنْ أَرَادَ أَنْ لَا يَشْتَكِيَ مَثَانَتَهُ فَلَا يَحْبِسِ الْبَوْلَ وَ لَوْ عَلَى ظَهْرِ دَابَّتِه [18].
هر کس که بخواهد از درد و بیماری مثانه شکایت و اظهار ناراحتی ننماید، ادرار خود را حبس نکند حتی اگر که بر اسبی سوار باشد.
منابع:
[1] الأمالى، طوسى، ص 146، ح 240
[2] مكارم الاخلاق ص 362
[3] طب النبی ص 19
[4] كافى (ط-الاسلامیه) ج 6، ص 376، ح 5
[5] قصص الانبياء(راوندی) ص 274، ح 330
[6] طب النبي صلي الله عليه و آله ، ص 10
[7] طب النبى، ص 31
[8] خصال، ص 229
[9] كافى(ط-الاسلامیه) ج 6، ص 500، ح 19
[10] طبّ الأئمّة لابني بسطام ، ص ۶۷ ، بحار الأنوار ، ج ۶۶ ، ص ۲۷۸ ، ح ۱۳
[11] كافى 6: 376 ح 2
[12] کافی(ط-الاسلامیه) ج 6 ، ص497 ، ح 5
[13] بحار الانوار81: 207 ح 17
[14] مستدرك الوسائل و مستنبط المسایل ج 16، ص 333، ح 20061
[15] كافي (ط – الإسلامية) ج 8، ص 273 ، ح 409
[16] فقه الرضا ص 340
[17] طب الرضا(ترجمه امیر صادقی) ص 258 – بحارالأنوار (ط-بیروت) ج 59، ص 323
[18] طب الرضا ص 35
- تلاوت ترتیل آیه 16 سوره مائده – محمدحسین سعیدیان
يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ
خداوند به برکت آن، کسانی را که از خشنودی او پیروی کنند، به راه‌های سلامت، هدایت می‌کند؛ و به فرمان خود، از تاریکیها به سوی روشنایی می‌برد؛ و آنها را به سوی راه راست، رهبری می‌نماید.