سوره لیل نود و دومین سوره از سوره‌های قرآن کریم طبق ترتیب کنونی و نهمین سوره‌ای می‌باشد که بر جان و دل رسول الله (ص) نازل گردیده است. این سوره که به عنوان یکی از سوره‌های مکی شناخته می‌شود متشکل از بیست و یک آیه کوتاه است و خداوند متعال در آن به معرفی و بیان سرنوشت دو گروه از مردم یعنی پرهیزکاران، آنان که در راه حق انفاق نموده تا خشنودی و رضایت حق تعالی را جلب کنند و افراد شقاوت پیشه که بهشت و حق را دروغ می‌دانند و خساست ورزیده و به دیگران کمک نمی‌کند، پرداخته است. در قرآن کریم به گروه اول رستگاری وعده داده شد و گروه دوم به هلاکت و نابودی تهدید شدند …
در مطالب قبلی با عنوان تفسیر سوره لیل آیاتی از این سوره تفسیر شدند که در ادامه به تفسیر آیات دیگری از این سوره خواهیم پرداخت.
بخشی دیگر از سوه لیل (آیات 12 تا 21)
…
إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَى (12)
همانا هدایت نمودن بر عهده ما می‌باشد (12)
وَ إِنَّ لَنَا لَلْآخِرَةَ وَ الْأُولَى (13)
و بدون تردید آخرت و دنیا از آن ما می‌باشد (13)
فَأَنْذَرْتُكُمْ نَارًا تَلَظَّى (14)
پس شما را از آتشی که زبانه می‌کشد، هشدار و بیم می‌دهم (دادم) (14)
لَا يَصْلَاهَا إِلَّا الْأَشْقَى (15)
که جز بدبخت‌ترین مردم در آن وارد نمی‌شوند (15)
الَّذِي كَذَّبَ وَ تَوَلَّى (16)
کسی که (آیات الهی و حق) را تکذیب نمودن و به آن‌ها پشت کرد (16)
…
تفسیر آیات 12 تا 21 سوره لیل
در ادامه آیه‌های پیشین که مردم به دو دسته با ایمانِ کریم و بی ایمانِ بخیل تقسیم شده بودند و خداوند متعال سرنوشت هر یک از آن‌ها را بیان نمود، حق تعالی می‌فرماید: همانا هدایت نمودن بر عهده ما می‌باشد. خواه این هدایت تکوینی باشد که فطرت و عقل را شامل است خواه تشریعی که به وسیله کتاب و سنت صورت می‌پذیرد. حق تعالی هر آن‌چه که در این باره نیاز بوده گفته و حق را ادا نموده است. در واقع مقصود این است که کار خداوند هدایت می‌باشد و اجبار و الزامی نیست و این بر عهده آدمی است که تصمیم خویش را گرفته و مرد راه باشد. همچنین پیمودن این مسیر به نفع خود انسان است و خداوند نیازی به آن ندارد.
در آیه سیزدهم آمده است: و بدون تردید آخرت و دنیا از آن ما می‌باشد. در حقیقت مفهوم این آیه این است که خداوند نیازی به طاعت و ایمان شما ندارد، نه طاعت شما منفعتی می‌رساند و نه گناه و معصیت شما ضرری خواهد رساند و همه‌ی این برنامه‌ها به سودتان بوده و برای خود شما می‌باشند.
بر اساس این تفسیر واژه « لَلْهُدَى» هدایت در آیه 12 در معنای ارائه مسیر می‌باشد. البته این احتمال نیز وجود دارد که هدف از دو آیه 12 و 13 تشویق نمودن انسان‌های مومن و سخاوتمند باشد و تاکیدی بر این موضوع که هدایت بیشتری شامل این گروه از انسان‌ها می‌شود و در دو دنیا مسیر برای آنان هموار می‌شود و به دلیل اینکه آخرت و دنیا هر دو از آن خداوند است، بر انجام این امر توانا می‌باشد.
این امر درست است که دنیا (الْأُولَى) از لحاظ زمانی بر آخرت تقدم دارد اما از لحاظ مهم بودن وغایت نهایی، مقصود آخرت می‌باشد و به همین جهت است که در آیه سیزدهم بر دنیا مقدم شده است.
یکی از شاخه‌های هدایت افراد، هشدار دادن و انذار کردن است. خداوند در آیه چهاردهم و در ادامه آیه‌های پیشین می‌فرماید: پس شما را از آتشی که زبانه می‌کشد، هشدار می‌دهم (دادم).
واژه «تلظی» از کلمه «لظی» که بر وزن قضا می باشد، گرفته شده و معنای آن شعله خالص گفته شده است. و شعله‌های خالصی که تهی از دود هستند عموما حرارت و گرمای بیشتری دارند و برخی اوقات واژه «لظی» به دوزخ نیز نسبت داده شده است. سپس خداوند متعال به گروهی از مردم که به این آتش سوزان وارد می‌شوند اشاره نموده و بیان می‌دارد: که جز بدبخت‌ترین مردم در آن وارد نمی‌شوند و در توصیف نمودن بدبخت‌ترین مردم می‌فرماید: کسی که (آیه‌ها و رسل حق را) تکذیب و به آن‌ها پشت نمود.
پس می‌توان این‌چنین گفت که ایمان و کفر به سبب پیامدهای عملی که در پی دارند، معیار سعادت یا شقاوت آدمی‌اند. و به راستی شخصی که از آن همه آیات هدایت و امکانات برای تقوا پیشه نمودن و ایمان آوردن به حق چشم پوشی نموده و آن‌ها را نادیده گیرد مصداق و نمونه‌ای بارز از بدبخت‌ترین مردم می‌باشد.
در آیه 16 این سوره احتمال است، تکذیب به کفر و تولی به ترک نمودن اعمال نیک و صالح اشاره داشته باشند چون که لازمه کفر همین می‌باشد. البته ممکن است هر دو واژه کذب و تولی به ترک ایمان اشاره داشته باشند، به این صورت که نخست رسول خدا را تکذیب می‌کند و سپس پشت نموده و برای همیشه از او دور می‌گردد. بسیاری از تفسیر کنندگان در این جا اشکالی را مطرح نموده و به پاسخ آن پرداخته‌اند. اشکال این است که بر اساس این آیات آتش جهنم ویژه کافرین است و این با دیگر آیه های قرآن کریم و مجموعه روایاتی که از سوی ائمه اطهار علیهم السلام در تضاد است که در آن‌ها بیان گردیده مومنان گنهکار نیز بهره‌ای از آتش جهنم دارند و لذا برخی از گروه‌های به انحراف کشیده شده نظیر گروه مرجئه بر این باور هستند که با وجود ایمان به خداوند متعال هیچ یک از گناهان ضرری نخواهد رساند و به این آیه‌ها را برای هدف خود به عنوان استدلال قرار داده‌اند.
در پاسخ به این اشکال باید به این نکته توجه نمود که مقصود از ورود به آتش در این‌جا خلود و جاودانگی است و همه می‌دانیم که خلود ویژه کافران است، قرینه این کلام آیه‌هایی هستند که نشان دهنده‌ی این موضوع‌اند که غیر کافران نیز به جهنم وارد می‌شوند. همچنین آیه‌های بیان شده و آیه های بعدی سوره لیل که در آن‌ها بیان شده که برکناری از آتش جهنم مخصوص باتقواترین مردم است، در مجموع خبر از این موضوع می‌دهند که حق تعالی تنها حال دو گروه را بیان کرده است، گروه بی ایمان بخیل و گروه سخاوتمند مومن و با تقوا. از این دو دسته تنها گروه اول راهی دورخ می‌گردند و دسته دوم به بهشت وارد می‌شوند و بدین ترتیب از گروه سومی که مومنان گنهکار می‌باشند در این آیات سخنی گفته نشده است.
به تعبیری می‌توان این‌چنین بیان نمود که حصری که در این آیه‌ها مشاهده می‌گردد، حصر اضافی است، گویی که جنت الهی تنها برای گروه دوم و دورخ برای گروه اول آفریده شده است. پس با این بیان جواب اشکالی دیگر که مرتبط با تضاد آیه های مورد بحث و آیات بعدی که نجات ویژه با تقواترین مردم بیان شده است، روشن می‌گردد …
- تلاوت ترتیل « سوره لیل» با صدای استاداحمد نعینع