در این نوشتار به موضوع انسان در احادیث ائمه اطهار علیهم السلام خواهیم پرداخت تا میزان شأن، منزلت و کرامتی را که خداوند به آدمی عطا نموده است را در کلامشان که بی شک برگرفته از آیات وحی الهی است، جستجو کنیم. آدمی اشرف مخلوقات است و جایگاهی که خداوند برای او در نظر گرفته است بیش از دیگر آفریده‌ها می‌باشد. خداوند آدمی را خلیفه خود در زمین معرفی نمود [1] (که البته نائل شدن به این مقام و جایگاه مستلزم این است که انسان از مرتبه بلندی برخوردار باشد) و او را قوه تفکر بخشید و دامنه‌ی علم او را محدود نساخت و قدرت یادگیری و آموختن را در وجود او نهادینه کرد تا از نادانی و جهل خود کم کرده و به سوی کمال گام بردارد. در واقع خداوند برخلاف سایر مخلوقات در انسان استعدادهای بیشماری قرار داده است، که همین استعدادها او را به مقامی رسانده که آزاد و دارای اختیار خلق شد و سزاوار و شایسته امتحان و آزمایش گردید. امتحانی که اگر در آن پیروز گردد به مقام و جایگاه والا یعنی تقرب الهی می‌رسد و اما اگر که در آن شکست بخورد پایین‌ترین جایگاه از آن او خواهد شد.
انسان در کلام پیامبر (ص)
- ما شَيءٌ أكرمُ علَى اللّه مِن ابنِ آدمَ. قيلَ: يا رسولَ اللّه،ولا الملائكةُ؟ قالَ: الملائكةُ مَجْبورونَ بمنزلةِ الشّمسِ و القمر [2]
هیج چیز در نزد خداوند متعال گرامی‌تر از فرزند آدم نیست. عرض شد: ای پیامبر خدا، حتی فرشتگان؟ پیامبر (ص) فرمودند: ملائکه همانند خورشید و ماه مجبور هستند.
- لَيس شَيءٌ خَيرا مِن ألْفٍ مِثلِهِ إلاّ الإنسانَ [3].
هیچ چیزی نیست که از هزار مثل و همانند خود بهتر باشد، جز انسان.
- لا نعلَمُ شيئا خيرا مِن ألفٍ مِثلِهِ إلاّ الرّجلَ المؤمنَ [4].
هیچ چیز را سراغ نداریم (نمی‌دانیم/ نمی‌شناسیم) که از هزار مثل خود بهتر باشد جز آدم با ایمان.
انسان در احادیث امامان (ع)
امام علی (ع)
- ما بَرِحَ للّهِ ـ عَزّتْ آلاؤهُ ـ في البُرْهَةِ بعدَ البُرْهَةِ و في أزمانِ الفَتراتِ ، عِبادٌ ناجاهُم في فِكرِهِم و كَلّمَهُم في ذاتِ عُقولِهِم ··· و كانوا كذلكَ مَصابِيحَ تلكَ الظُّلُماتِ ، و أدِلّةَ تلكَ الشُّبُهاتِ [5]
همواره خداوند متعال را – که نعمات او گران‌بها می‌باشد – در برهه‌ای از زمان بعد از برهه‌ای (وقتی) دیگر و دورانی میان آمدن دو پیامبر (روزگار خالی از پیامبران)، بندگانی دارد که از مسیر اندیشه و فکر آنها راز گوید و با آنها در ذات عقل و خِردشان سخن گوید … و در این حال آنها چراغ‌هایی در آن تاریکی‌ها و ظلمات و راهنمایان نجات بخش در آن شبهه ها هستند.
- المرءُ بفِطنتِهِ لا بصُورَتِهِ، المرءُ بِهمّتِهِ لا بِقُنيَتِهِ [6]
(ارزش) آدمی به هوش او می‌باشد نه به صورت و شمایل او، (ارزش) آدمی به همت اوست نه به مال و اندوخته‌ی او
- مِسكينٌ ابنُ آدمَ ! مَكْتومُ الأجَلِ، مَكْنونُ العِلَلِ، مَحْفوظُ العَملِ، تُؤْلِمُهُ البَقَّةُ، و تَقتُلُهُ الشَّرْقَةُ، و تُنْتِنُهُ العَرْقَةُ. [7]
بیچاره فرزند آدم! اجل و مرگ او پنهان است و بیماری‌های او نهفته و کردارش (عمل او) محفوظ، پشه‌ای سبب آزار او می‌گردد و جرعه‌ای گلوگیر او را می‌کشد و عرقش او را بد بو می‌نماید.
- للإنسانِ فَضيلَتانِ : عَقلٌ و مَنْطقٌ ، فبِالعقلِ يَستفيدُ و بالمَنطقِ يُفيدُ [8].
برای آدمی دو فضیلت است: عقل و منطق (خِرد و سخن)، پس با عقل بهره می‌برد و با منطق (سخن) بهره و سود می‌رساند.
- أصلُ الإنسانِ لُبُّهُ، و عَقلُهُ دِينُهُ، و مُروّتُهُ حيثُ يَجعَلُ نَفسَهُ [9].
اصل آدمی دل اوست و عقل و خِِردش دین او و مروت و مردانگی او مقامی است که خویشتن را در آن قرار می‌دهد.
- لم يَخْلُقْ ما خَلقَهُ لِتَشديدِ سُلطانٍ، و لا تَخَوُّفٍ مِن عواقبِ زمانٍ، و لا اسْتِعانَةٍ على نِدٍّ مُثاوِرٍ، و لا شَريكٍ مُكاثِرٍ، و لا ضِدٍّ مُنافِرٍ، و لكنْ خلائقُ مَرْبوبونَ، و عِبادٌ داخِرونَ [10]
(خداوند متعال) آن‌چه را که خلق نمود نه برای افزودن قدرت و توان بود و نه به سبب ترس و بیم از اتفاق‌های زمان و نه برای آن‌که در مقابل همتایی جنگجو و یا شریکی که به مال تفاخر کند (نازد) و یا مخالف و ضدی برتری‌جو او را کمک نماید، بلکه آنها مخلوقاتی هستند روزی خوار و بنده‌هایی خُرد.
امام محمد باقر (ع)
- حتّى إذا بلغَ الصَّلاةَ علَيهِ قالَ هِبَةُ اللّهِ: يا جَبرئيلُ ، تقدّمْ فصَلِّ على آدمَ، فقالَ لَه جَبرئيلُ عليه السلام: يا هِبةَ اللّهِ، إنّ اللّهَ أمَرَنا أنْ نَسجُدَ لأبيكَ في الجنّةِ، فليس لنا أنْ نَؤُمَّ أحَدا مِن وُلدِهِ [11].
امام محمد باقر (ع) پس از شرح درگذشت حضرت آدم (ع) فرمود:
آن‌گاه که نوبت خواندن نماز بر آدم رسید، هبه الله گفت: ای جبرئیل پیش برو و بر آدم نماز گزار. جیرئیل علیه السلام گفت: ای هبه الله! خداوند متعال به ما فرمان داد که در بهشت بر پدر تو سجده آوریم، پس سزاوار ما نیست که بر هیچ یک از فرزندان او امات نماییم.
- ما خَلقَ اللّه ُ عزّ و جلّ خَلْقا أكرمَ علَى اللّهِ عزّ و جلّ مِن المؤمنِ؛ لأنّ الملائكةَ خُدّامُ المؤمنينَ [12].
خداوند عز و جل هیچ مخلوقی را خلق ننمود که از آدم با ایمان در نزد خداوند عز و جل گرامی‌تر باشد، چرا که ملائکه خدمت‌گزار مومنین می‌باشند.
امام جعفر صادق (ع)
- لَمّا اُسرِيَ برسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله حَضَرتِ الصَّلاةُ ، فأذّنَ و أقامَ جَبرئيلُ ، فقالَ : يا محمّدُ ، تَقدّمْ . فقالَ رسولُ اللّهِ : تَقدّمْ يا جَبرئيلُ . فقالَ لَه : إنّا لا نَتَقدّمُ الآدَمِيّينَ مُنذُ اُمِرْنا بالسُّجودِ لآدمَ عليه السلام [13]
هنگامی که حضرت رسول (ص) به معراج برده شد، زمان نماز فرا رسید، پس جبرئیل اذان و اقامه نمود و عرض کرد: ای محمد (ص) (برای امامت نما) پیش بیا، پس پیامبر (ص) فرمود: ای جبرئیل تو پیش برو ، جبرئیل پاسخ داد: از آن زمانی که به ما امر شد بر آدم (ع) سجده نماییم، خویش را بر انسان‌ها مقدم نمی‌داریم.
- الإمامُ الصّادقُ عليه السلام ـ في جَوابِ زِنديقٍ سألَهُ: فَلِأيِّ عِلّةٍ خَلقَ الخَلقَ و هُو غيرُ مُحتاجٍ إليهِم و لا مُضْطرٍّ إلى خَلْقِهِم، و لا يَليقُ بهِ التَّعَبُّثُ بِنا ؟ ـ : خلَقَهُم لإظهارِ حِكمتِهِ، و إنْفاذِ علمِهِ، و إمْضاءِ تَدبيرِه [14].
امام صادق (ع) در جواب زندیقی که سوال کرد: چرا و به چه سبب خداوند خلایق را خلق نمود با آن‌که به آنها محتاج نیست و از خلقت آنها ناگزیر نمی‌باشد و سزاوار او نیست که ما را بازیچه قرار دهد؟ فرمودند: مخلوقات را آفرید تا حکمت خویش را نمایان سازد و عِلم خود را به کار زند و تدبیر خود را بگذارد.
- خَرجَ الحسينُ بنُ عَليٍ على أصحابِهِ فَقالَ: أيّها النّاسُ، إنّ اللّه َ عزّ و جلّ ذِكْرُهُ ما خَلقَ العِبادَ إلاّ لِيَعرِفوهُ، فإذا عَرفُوهُ عَبَدوهُ، فإذا عَبَدوهُ اسْتَغنَوا بعِبادتِهِ عن عبادةِ ما سِواهُ. فقالَ لَه رجلٌ: يا بنَ رسولِ اللّه ِ، بأبي أنتَ و اُمّي فما معرفةُ اللّه ِ؟ قالَ: معرفةُ أهلِ كلِّ زمانٍ إمامَهُمُ الّذي يَجبُ علَيهِم طاعتُهُ [15].
از امام صادق (ع) روایت شده که فرمودند: حسین بن علی (ع) بر یاران خویش وارد شد و فرمود: ای مردم! همانا خداوند عز و جل بندگان را جز برای آن‌که او را بشناسند، خلق نکرد، پس اگر که او را شناختند، عبادتش کردند، چون‌که او را عبادت کردند از عبادت و اطاعت غیر او بی نیاز شدند. پس مردی به ایشان گفت: ای پسر رسول خدا (ص)، پدر و مادر من به فدایت، معرفت و شناخت خدا چیست؟ حضرت فرمودند: شناخت و معرفت پیدا کردن مردم هر زمان به امام زمان خویش که اطاعت و پیروی از او بر آنان واجب است.
منابع:
[1] سوره بقره آیه 30
[2] کنرالعمال: 34621
[3] همان: 34615
[4] همان: 722
[5] نهج البلاغه، خ 222
[6] غرر الحکم، 2167-2166
[7] نهج البلاغه، حکمت 419
[8] غرر الحکم: 7356
[9] بحار الانوار، 1/82/2
[10] نهج البلاغه، خطبه 65
[11] کمال الدین: 214/2
[12] الکافی: 2/33/2
[13] بحار الانوار: 18/404/108
[14] همان: 10/167/2
[15] همان: 23/83/22
- تلاوت ترتیل آیه 70 سوره اسراء – کریم منصوری
۞ وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَىٰ كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا
ما آدمیزادگان را گرامی داشتیم؛ و آنها را در خشکی و دریا، (بر مرکبهای راهوار) حمل کردیم؛ و از انواع روزیهای پاکیزه به آنان روزی دادیم؛ و آنها را بر بسیاری از موجوداتی که خلق کرده‌ایم، برتری بخشیدیم.