در این نوشتار و در ادامه دو مطلب قبلی که در آن‌ها به تفسیر هفت آیه نخست سوره مبارکه ضحی پرداخته شد به شرح و تفسیر آیات بعدی خواهیم پرداخت.
سوره مبارکه ضحی
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
وَ الضُّحَى (1) وَ اللَّيْلِ إِذَا سَجَى (2) مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَ مَا قَلَى (3) وَ لَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولَى (4) وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى (5) أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى (6) وَ وَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى (7) وَ وَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَى (8) فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ (9) وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ (10) وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ (11).
به نام خداوند بخشنده مهربان
قسم به ابتدای روز (آن زمان که آفتاب نمایان می‌شود) (1) و قسم به شب آن‌هنگام که آرام می‌گیرد (2) که پروردگارت تو را ترک ننموده و مورد غضب و کینه قرار نداده است (3) و بدون شک آخرت برایت بهتر از دنیا می‌باشد (4) و به زودی پروردگارت به تو بخششی عطا خواهد نمود تا راضی و خشنود گردی (5) آیا تو را یتیم نیافت، پس پناهت داد؟ (6) و تو را گمشده نیافت، پس رهنمون کرد؟ (7) و تو را فقیر (الی الله) نیافت، پس بی نیاز نمود؟ (8) حال که این‌چنین است (به شکرانه این نعمات) یتیم را خوار مکن و میازار (9) و فقیر و تهی دست (سائل) را از خود مران (10) و نعمات پروردگارت را بازگو (11).
تفسیر سوره مبارکه ضحی – بخش سوم
در دو مطلب پیشین شرح و تفسیر هفت آیه اول بر اساس تفسیر نمونه آیت الله مکارم شیرازی بیان شد، حال به تفسر آیات بعدی می‌پردازیم.
در آیه هشتم سوره مبارکه ضحی خداوند می‌فرماید: و تو را فقیر (الی الله) نیافت، پس بی نیاز نمود؟
خداوند متعال بود که به فضل و کَرَم خویش توجه حضرت خدیجه (س) را که در وفاداری به پیامبر (ص) همتا نداشت، را به سمت رسول خدا (ص) جلب نمود تا مال و ثروت بسیار خویش را در اختیار حضرت و برای نائل آمدن به اهداف بزرگ اسلام قرار دهد. همچنین به اراده‌ی حق تعالی بود که در نبردها غنائم فراوانی نصیب پیامبر (ص) و لشکریان اسلام می‌شد تا بتواند از آن‌ها برای پیشبرد اهداف بزرگ دین حق، اسلام، بهره ببرد.
در روایتی که از امام رضا (ع) در تفسیر این آیه‌ها نقل شده، آمده است [1]: آیا تو را یتیم به معنای فردی بی نظیر در بین آفریده‌های خویش نیافت و پس از آن مردم را در پناه تو قرار داد؟ و تو را گمشده و ناشناخته در بین گروه و قومی یافت که از جایگاه و مقام فضلت بی خبر بودند و حق تعالی آن‌ها را به سوی تو هدایت نمود، تو را ولی و سرپرست اقوامی در علم قرار داد و آنان را به وسیله تو بی نیاز کرد.
لازم است گفته شود که این حدیث به مفهوم آیه مرتبط است و ظاهر آیات همان چیزی است که در بالا ذکر شد.
البته هرگز گمان نشود که ذکر این اموری که در ظاهر آیه‌ها مشهود است سبب کاستن از مقام بلند مرتبه پیامبر (ص) می‌شوند و یا توصیفی منفی از جانب خداوند متعال درباره ایشان است. در واقع این گونه بیان الطاف و مواهب، اکرام و احترام باری تعالی نسبت به این نبی عظیم الشأن می‌باشد. هنگامی که معشوق الطاف خویش را نسبت به عاشق دلباخته بر می‌شمارد نشان از لطف و محبتش نسبت به آن عاشق دلداده است و دلیلی بر عنایت و توجه ویژه او خواهد بود. و به همین سبب است که با شنیدن آن‌ها روح و جان تازه می‌گردد و غرق در آرامش می‌شود.
پس از بیان سومین نعمت و موهبت خداوند به عنوان یک نتیجه گیری در آیه‌های بعدی سه دستور بسیار مهم را به پیامبر (ص) ابلاغ می‌کند که اگر چه خطاب در این آیه‌ها متوجه حضرت محمد (ص) است اما به طور قطع تمامی انسان‌ها را شامل می‌گردند.
خداوند ابتدا می‌فرماید: حال که این‌چنین است (به شکرانه این نعمات) یتیم را خوار مکن و میازار.
واژه «تقهر» از ریشه «قهر» است و به بیان راغب در کتاب مفردات در معنای غلبه نمودن به همراه تحقیر می‌باشد اما در هر یک از این دو معنا نیز به شکل جداگانه‌ای استفاده می‌شود و در این‌جا مناسب همان تحقیر می‌باشد. این مورد نشان دهنده‌ی این است که در ارتباط با یتیمان اگر چه دو مسئله اطعام و انفاق مهم میباشند اما مهم تر از آن‌ها دلجویی و رفع کردن کمبودهای عاطفی آنان است و به همین سبب است که در حدیثی از پیامبر (ص) آمده: هر آنکس که به عنوان نوازش بر سر یتیمی دست کشد، به اندازه هر موئی که دست او از آن خواهد گذشت در روز رستاخیز، نوری برای او خواهد بود.
انگار که خداوند متعال به پیامبر (ص) می‌فرماید که تو نیز خود یتیم بوده و سختی و رنج ان را متحمل شده‌ای، هم‌اکنون با تمامی وجود مراقب یتیمان باش و روح تشنه‌ی آنان را با مهر و محبت سیراب نما.
منبع:
[1] برگرفته از تفسیر نمونه آیت الله مکارم شیرازی
- تلاوت ترتیل « سوره ضحی » با صدای استاداحمد نعینع