در این نوشتار به تفسیر آیاتی دیگر از سوره ضحی که از سوره‌های کوتاه جزء سی‌ام قرآن به شمار می‌رود خواهیم پرداخت. سوره مبارکه ضحی در شهر مکه و به یک باره (تمامی یازده آیه با هم نازل شدند) بر رسول خدا (ص) نازل گردیده است. ضحی که به والضحی نیز شهرت دارد، دارای یازده آیه می‌باشد و حق تعالی در آن با مخاطب ساختن حضرت محمد (ص) می‌فرماید که (ای رسول) ما هیچ گاه تو را ترک ننموده‌ایم (در شأن نزول آن آمده که این سوره برای تسلی خاطر حضرت رسول (ص) نازل شده چرا که برای مدتی بنا بر حکمت الهی وحی بر پیامبر نازل نمی‌شد و دشمنان اسلام این امر را دست آویزی برای آزار و اذیت پیامبر کرده بودند و به ایشان می‌گفتند که خدایت تو را رها کرده است …)، سپس بشارت‌های دیگری را به ایشان داده و از نعمت‌هایی که قبل‌تر به آن بزرگوار عطا نموده سخن می‌گوید و در انتها به شکرانه تمامی موهبت‌هایی که به حضرت (ص) داده، سفارش می‌کند که به افراد یتیم و نیازمندان توجه داشته و به رفع نیازها و حاجات آنان بپردازد و برای مردم نعمت‌های الهی را بازگو نماید.
سوره ضحی
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
وَ الضُّحَى (1) وَ اللَّيْلِ إِذَا سَجَى (2) مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَ مَا قَلَى (3) وَ لَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولَى (4) وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى (5) أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى (6) وَ وَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى (7) وَ وَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَى (8) فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ (9) وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ (10) وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ (11).
به نام خداوند بخشنده بخشایش‌گر
قسم به ابتدای روز (آن زمان که آفتاب نمایان می‌شود) (1) و قسم به شب آن‌هنگام که آرام می‌گیرد (2) که پروردگارت تو را ترک ننموده و مورد غضب و کینه قرار نداده است (3) و بدون شک آخرت برایت بهتر از دنیا می‌باشد (4) و به زودی پروردگارت به تو بخششی عطا خواهد نمود تا راضی و خشنود گردی (5) آیا تو را یتیم نیافت، پس پناهت داد؟ (6) و تو را گمشده نیافت، پس رهنمون کرد؟ (7) و تو را فقیر (الی الله) نیافت، پس بی نیاز نمود؟ (8) حال که این‌چنین است (به شکرانه این نعمات) یتیم را خوار مکن و میازار (9) و فقیر و تهی دست (سائل) را از خود مران (10) و نعمات پروردگارت را بازگو (11).
تفسیر سوره مبارکه ضحی – بخش دوم
در مطلب قبلی پنج آیه ابتدایی سوره ضحی تفسیر شدند حال به تفسیر ادامه سوره که برگرفته از تفسیر نمونه است خواهیم پرداخت.
همانطور که نخست بیان گردید هدف سوره ضحی تسلی دادن به حضرت محمد (ص) و بیان الطاف حق تعالی نسبت به ایشان است. به همین جهت در ادامه ابتدا به بیان سه موهبت از موهبت‌های الهی خاص که خداوند به پیامبر داشته است، می‌پردازد و پس از آن سه امر مهم در همین ارتباط را به ایشان می‌دهد.
نخست می‌فرماید: آیا تو را یتیم نیافت، پس پناهت داد؟
در واقع پیامبر اکرم (ص) در شکم مادر خود بود که پدر بزرگوار خویش را از دست داد و توسط پدر بزرگ خود پروش یافت (خداوند محبت او را در دل پدربزرگش قرار داد). ایشان شش ساله بودند که حضرت آمنه (س) مادر ارجمندشان نیز از دنیا رفت. اینگونه باز پیامبر (ص) تنها شدند، اما حق تعالی مهر و علاقه به حضرت را در دل عبدالمطلب بیشتر نمود. دو سال از فوت مادر نگذشته بود که عبدالمطلب نیز وفات یافت. این بار ابوطالب عموی پیامبر (ص) سرپرست ایشان شد و از پیامبر محافظت نمود و تمامی این‌ها به امر و اراده‌ی خداوند بود که اگر او اراده نمی‌نمود، علاقه و حمایتی شکل نمی‌گرفت.
برخی از مفسران قرآن کریم معانی دیگری برای آیه ششم بیان کرده‌اند که با ظاهر آیه سازگاری ندارد. به عنوان مثال برخی گفته‌اند که مقصود از یتیم شخصی است که در فضائل و شرافت همانند ندارد همانند گوهر بی نظیر که به آن دُر یتیم گفته می‌شود. اگر که این معنا برای یتیم در نظر گرفته شود معنای کلی آیه اینگونه می‌شود: خداوند تو را در فضائل و شرافت بی مانند یافت پس تو را برگزید و مقام نبوت عطا نمود.
دیگر این‌که: تو خویش روزی یتیم بودی، اما در نهایت ملجاء یتیمان و رهبر آدمیان شدی.
بدون تردید معنای اولی که گفته شد در هر صورت از دیگر معانی بیان شده مناسب‌تر است و با ظاهر آیه هماهنگی بیشتری دارد.
سپس و در آیه هفتم حق تعالی بیان می‌دارد: و تو را گمشده نیافت، پس رهنمون کرد؟
در واقع خداوند متعال آن‌گاه که حضرت (ص) از رسالت و نبوت آگاه نبود در دل ایشان نور رسالت و پیامبری را قرار داد تا توسط آن آدمیان را به سمت خداوند هدایت نماید، همان‌گونه که در آیه 52 سوره شوری می‌فرماید: … تو نه کتاب را می‌دانستی نه ایمان را (مسیر و راه ایمان و شرع)، اما ما آن را نوری (وحی و معرفت گفته شده) قرار دادیم که به وسیله آن هر یک از بندگانمان را که بخواهیم هدایت می‌کنیم …
کاملا واضح است که حضرت (ص) پیش از آن‌که به مقام رسالت و پیامبری برسند، فاقد این موهبت و فیض الهی بوده است و حق تعالی دست ایشان را گرفته و هدایت نموده و در این جایگاه قرار داد. همچنان که در آیه سوم سوره یوسف آمده است: ما بهترین سرگذشت‌ها را از طریق این قرآن بر تو می‌خوانیم و به یقین تو قبل از این، از آن با خبر نبودی!
به طور قطع اگر که امدادهای غیبی و هدایت پروردگار نمی‌بود، ایشان هیچ‌گاه به سر منزل مقصود نمی‌رسیدند. پس مقصود از واژه «ضلالت» در این آیه نفی نمودن آگاهی و اطلاع از رمز و راز نبوت و قوانین و احکام اسلام و نا آشنایی با اینگونه حقایق است نه انکار نمودن ایمان، توحید، پرهیزگاری یا پاکی. ایشان پس از بعثت به یاری حق تعالی برتمامی اموری که گفته شد واقف گردید و هدایت یافت.
برای آیه هفتم نیز مفسران، تفاسیر فراوانی گفته‌اند. به عنوان نمونه گفته شده که منظور و مقصود این است که تو (پیامبر (ص)) بی نام و نشان بودی و حق تعالی موهبت‌های بی نظیر بسیاری به تو عطا نمود که در همه جا شناس گشتی (شناخته شدی).
همچنین در تفسیری دیگر بیان شده: تو چندین بار در کودکی گم شدی و خداوند متعال در همه‌ی آن‌ها تو را هدایت نموده و به آغوش پدربزرگ یا عمویت بازگرداند.
البته لازم است توجه شود که واژه «ضال» در لغت، دو معنا برای آن در نظر گرفته شده است: گمشده (گمراه) و مخفی (غائب). به طور مثال بیان می‌شود: الحکمه ضاله المومن یعنی دانش و حکمت گمشده آدم با ایمان است و یا در آیه 10 سوره مبارکه سجده آمده: … أَإِذَا ضَلَلْنَا فِي الْأَرْضِ … آن هنگام که در زمین غائب و پنهان گشتیم …
اگر که این واژه در آیه هفتم به معنای گمشده باشد مشکلی پیش نخواهد آمد و اگر که به معنای گمراه گرفته شود بدان معنا می‌باشد که پیش از بعثت به راه رسالت و پیامبری دسترسی نداشته است و یا به تعابیری دیگر رسول الله (ص) در ذات خویش چیزی نداشت و هر آن‌چه که داشت از سمت و سوی خداوند متعال است. این معنا نیز درست خواهد بود …
- تلاوت ترتیل سوره ضحی – یوسف کالو