بدون شک دین اسلام کامل‌ترین و جامع‌ترین دین در جهان و برای اعصار مختلف است چرا که در آن خداوند متعال تمامی ابعاد حیات آدمی را در نظر گرفته و برای تمامی آن‌ها راهکار و چاره بیان کرده است. در واقع برنامه‌ی زندگی فردی و اجتماعی یک انسان کاملا در قرآن مجید گنجانده شده است و با عمل به آموزه‌های آن که توسط نبی مکرم اسلام (ص) و در ادامه ائمه اطهار علیهم السلام از آیه‌های آن استخراج گشته‌اند می‌توان در دو دنیا سعادتمند شد. بُعد روحی انسان از پیچیده‌ترین بخش‌های این عالم است که تمامی تغییرات رفتاری، ناهنجاری‌ها، هنجارها، آرامش و اضطراب و انگیزه تماما ریشه در آن دارند و خود متأثر از دنیای بیرون و تاثیرگذار بر آن است و شناخت درست آن می‌تواند به شناخت پروردگار کمک کند چرا که خود شناسی مقدمه‌ای برای خدا شناسی است و هر آن‌کس که شناختی نسبت به خویش نداشته باشد قادر نخواهد بود به شناختی از دیگر انسان‌ها و مخلوقات دست پیدا کند. پس شناخت زوایایی مختلف روحی یا همان روانشناسی اهمیت بسزائی دارد. در این باره نیز پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم علیهم السلام که رهبران تمامی مردم عالم در همه ی اعصار هستند و علم و دانش آن‌ها متناسب با تمامی دوران است سخنانی بیان نموده‌اند که با تفکر و تدبر و به کارگیری آن‌ها می توان به شناخت درستی از این بُعد دست پیدا کرد. در ادامه برخی از این سخنان را که در قالب حدیث و در کتب معتبر آمده‌اند را برای بهره‌مندی شما دوستان در این نوشتار مکتوب کرده‌ایم.
روانشناسی در کلام پیامبر (ص)
- بِمَوتِ النَّفسِ تَكونُ حَياةُ القَلبِ و َبِحَياةِ القَلبِ البُلوغُ إِلَى الاِستِقامَةِ [1].
زیر پا گذاشتن هوای نفس، قلب را زنده می‌کند و زنده دلی باعث استقامت می‌گردد.
- اَلاَْرواحُ جُنُودٌ مُجَنَّدَةٌ فَما تَعارَفَ مِنْها اِئْتَلَفَ وَ ما تَناكَرَ مِنْها اِختَلَفَ [2].
روح‌ها سپاهیانی آراسته هستند. ارواحی که یکدیگر را بشناسند با هم الفت می‌یابند و روح‌هایی که هم را نشناسند، اختلاف پیدا می‌کنند.
- اَلْهَدیّهُ تُورِثُ الْمَوَدَّهَ وَ تَجْلِدُ الأُخُوَّهَ وَ تُذْهِبُ الضَّغینَهَ، تَهادُوا تَحابُّوا [3].
هدیه مودت می‌آورد و برادری را استوار می‌کند و کینه را از میان بر می‌دارد، به هم هدیه دهید تا محبت بیابید.
- مازادَ خُشُوعُ الْجَسَدِ عَلى ما فِى الْقَلْبِ فَهُـوَ عِنْـدَنا نِفـاقٌ [4].
آن میزان از خشوع جسم که بیش از خشوع قلبی است در نزد ما دورویی و نفاق به شمار می‌رود.
روانشناسی در سخن امامان علیه السلام
حضرت علی (ع)
- اِنَّ لِلْقُلُوبِ شَهْوَهً وَ کِراههً وَ اِقْبالاً وَ اِدْبارا فَأتُوها مِـنْ اِقْـبالِها وَ شَـهْوَتِها، فَـاِنَّ الْقَـلْبَ اِذا اُکْرِهَ عَـمِىَ [5].
همانا برای دل‌ها شهوت و کراهت (خواستن و نخواستن) است و اقبال و ادبار (روی آوردن و پشت نمودن) از مسیر خواسته‌ها و تمایلات به سراغ دل‌ها بروید زیرا اگر که دل را به کاری مجبور سازند، کور می‌گردد.
- اَلْحَریصُ اَسیرُ مَهانَهٍ لا یُفَـکُّ اَسْرُهُ [6].
فرد حریص اسیر خواری و ذلت است که اسارت آن هرگز باز نمی‌شود.
- اِنْ لَمْ تَکُنْ حَلیما فَتَحَلَّمْ، فَاِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ اِلاَّاَوْشَکَ اَنْ یَکُونَ مِنْهُمْ [7].
اگر که بردبار نیستی خود را به صبوری بزن زیرا که هیچ فردی خود را شبیه به گروهی نساخت، جز اینکه امید است از آن‌ها باشد.
- اَلْهَمُّ یُذیبُ الْجَسَدَ [8].
غم و اندوه جسم را ذوب می‌سازد.
- مَنْ عَشِقَ شَیْئا اَعْشى بَصَرَهُ وَ اَمْرَضَ قَلْبَهُ، فَهُوَ یَنْظُرُ بِعَیْنٍ غَیْرِ صَحیحَهٍ وَ یَسْمَعُ بِاُذُنٍ غَیْرِ سَمِیعَهٍ [9].
آن‌کس که به چیزی عشق داشته باشد آن عشق چشم او را کور و دلش را بیمار می‌کند، آن‌گاه با چشمی ناسالم نظاره می‌کند و با گوشی ناشنوا گوش می‌سپارد.
- ما جَفَّتِ الدُّمُـوعُ اِلاّ لِقَسْوَهِ الْقُـلُوبِ، وَ ما قَسَتِ الْقُلُوبُ اِلاّ لِکَثْرَهِ الذُّنُوبِ [10].
اشک چشم جز به سبب قساوت قلوب خشک نمی‌شود و دل‌ها جز به سبب فراوانی معصیت، مبتلا به قساوت نمی‌گردد.
- اَلْعُقُولُ اَئِمَّهُ الأَفْکارِ، وَ الأفْکارُ اَئِمَّهُ الْقُلُوبِ، وَالْقُلُوبُ اَئِمَّهُ الْحَواسِّ وَالْحَواسُّ اَئِمَّهُ الأعْضاءِ [11].
عقل‌ها پیشوایان اندیشه هستند و اندیشه‌ها و افکار پیشوایان قلوب، و قلوب پیشوایان حواس هستند و حواس‌ها پیشوایان و راهبران اعضا می‌باشند.
امام صادق (ع)
- اَلنَّـوْمُ راحَهٌ لِلْجَـسَدِ وَالنُّـطْقُ راحَهٌ لِلرُّوحِ وَالسُّکُوتُ راحهٌ لِلْعَقْلِ [12].
خواب راحتی برای جسم، سخن آسایشی برای روح و سکوت راحتی برای عقل می‌باشد.
- اِذا اَحْبَبْتَ رَجُلاً فَاَخْبِرْهُ بِذلِکَ فَاِنَّـهُ اَثْبَتُ لِلْمَـوَدَّهِ بَیْنَکُما [13].
اگر که کسی را دوست داری او را به آن خبر ده، زیرا این عمل دوستی و مودت میان شما را استوارتر خواهد ساخت.
- لا تُمـارِ فَیَـذْهَبَ بَهـاؤُکَ وَ لا تُمازِحْ فَیُجْتَرَأَ عَلَیْکَ [14].
جدال مکن که شخصیت و عظمت تو از بین می‌رود و مزاح و شوخی نکن که بر تو گستاخ می‌گردند.
- مَنْ ساءَ خُلْقُهُ عَذَّبَ نَفْسَهُ [15].
هر آن‌کس که بد خُلق باشد خویشتن را عذاب می‌دهد.
- سَمِعْتُ رَجُلاً یَسئلُ ابا عبدِاللّه علیه السلام فقال: الرَّجُلُ یقولُ اَوَدُّکَ، فَکَیْفَ اَعْلَمُ اَنَّهُ یَوَدُّنى؟ فَقالَ علیه السلام : اِمْتَحِنْ قَلْبَکَ، فَاِنْ کُنْتَ تَوَدُّهُ فَاِنَّهُ یَوَدُّکَ [16].
صالح بن حکم روایت می‌کند که شنیدم مردی از امام صادق (ع) سوال می‌کند: برخی اوقات مردی به من می‌گوید که دوستت دارم، من از کجا بدانم که او دوستم دارد؟ حضرت بیان فرمودند: قلب خویش را بیازمای، پس اگر که تو او را دوست داری، آگاه باش که او نیز تو را دوست می‌دارد.
منابع:
[1] مستدرك الوسايل و مستنبط المسایل ج 11، ص 226، ح 12813
[2] کنز العمّال، ج ۹، ص ۶ و ۲۲
[3] بحارالانوار، ج 74، ص 166
[4] اصول کافى، ج ۲، ص ۳۹۶
[5] غرر الحکم ۶/۲۰۶
[6] غرر الحکم، (چاپ دانشگاه)، ج ۱، ص ۳۶۱
[7] وسائل الشیعه، ج11، ص 212
[8] میزان الحکمه، ج ۱۰، ص ۳۴۹
[9] نهج البلاغه، صبحى صالح، ص ۱۶۰ (خطبه ۱۰۹).
[10] بحارالانوار، (چاپ بیروت)، ج ۷۰، ص ۳۵۴
[11] مستدرک الوسائل، ج ۱۱، ص ۲۰۷
[12] من لا یحضره الفقیه، ج4،ص 402
[13] اصول کافى، ج ۲، ص ۶۴۴
[14] اصول کافى، ج ۲، ص ۶۶۵
[15] اصول کافى، ج ۲، ص ۳۲۱، غرر الحکم، ج ۵، ص ۲۳۹
[16] اصول کافی، ج2، ص 652