توبه یا بازگشت همراه با ندامت و پشیمانی به سوی حق تعالی را می‌توان به عنوان یکی از مهم‌ترین مباحث در قرآن کریم و احادیث منقول از معصومین علیهم السلام دانست چرا که علاوه بر اینکه در قرآن حدود هفتاد مرتبه به این مبحث پرداخته شده و با بیان رأفت پروردگار و تواب بودن (توبه پذیر) او، آدمیان به انجام عمل توبه سفارش شده‌اند در کلام روایت شده از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصوم (ع) به منزلت توبه اشاره شده و از اهمیت آن سخن به میان آمده است به گونه‌ای که از به تاخیر انداختن آن به شدت نهی شده است. در این نوشتار قصد داریم برخی از احادیث معتبر مرتبط با توبه را برای بهره‌مندی شما قرار دهیم.
توبه در کلام حضرت محمد (ص)
- إنَّ أکْثَرَ صِیاحِ أهْلِ النّارِ مِنَ التَّسْوِیفِ [1].
همانا بیشترین فریاد اهل آتش (جهنمیان) از به تاخیر انداختن توبه می‌باشد.
- ليسَ شيٌ احبُّ الي اللهِ من مؤمنٍ تائبٍ او مومنةٍ تائبةٍ [2]
هیچ چیز در نزد خداوند متعال دوست داشتنی‌تر از مرد مومن توبه کرده یا زن با ایمان توبه نموده نیست.
- انّ العَبْدَ لَيَذْنِبُ الذّنْبَ فَيدخُلُ به الجَّنةَ. قيلَ كيفَ ذلكَ يا رسولَ اللهِ؟ قالَ: يكونُ نَصَب عينَيْهِ تائباً مِنْهُ فاراً فمازالَ حتّي يدخُلَ الجَنَّةًَ [3]
همانا برخی اوقات بنده گناهی مرتکب می‌گردد که به سبب همان گناه به بهشت وارد می‌شود. از پیامبر (ص) پرسیدند: چطور این امر ممکن است؟! ایشان فرمودند: گناهی که انجام داده است همواره در برابر چشمانش است، به واسطه همان معصیت به سوی خداوند متعال برگشته و توبه کرده و همیشه مراقب خود می‌باشد و از معصیت فرار میکند تا در نهایت به بهشت وارد شود.
- بابُ التّوبَهِ مَفتُوحٌ [4].
درب توبه همواره باز می‌باشد.
- اَلتّائِبُ مِنَ الذّنبِ کَمَن لاذَنْبَ لَهُ [5].
توبه کننده‌ی از گناه و معصیت همانند کسی است که گناهی بر گردن او نیست.
- النَّدمُ تَوبَهٌ [6].
پشیمانی، توبه است (منظور از این است که پشیمانی از انجام گناه، توبه‌ی از گناه است).
- لَو عَمِلْتُمُ الخَطایا حتّی بَلَغَ الی السّماءِ ثُمَّ نَدِمتُم لَتابَ اللهُ عَلَیکُم [7].
اگر که شما آنقدر معصیت و گناه کرده‌اید که تا به بلندای آسمان رسیده باشد و پس از آن پشیمان گشته‌اید، خداوند متعال توبه‌ی شما را خواهد پذیرفت.
- لا تُؤَخِّرِ التَّوبَهَ فَاِنَّ المَوتَ یأتی بَغتَهً [8].
توبه کردن را به تاخیر نیانداز، پس همانا مرگ به صورت ناگهانی و سرزده از راه می‌رسد.
- طوُبی لِمَن وَجَدَ فی صَحیفَهِ عَمَلِهِ یومَ القیامَهِ تَحتَ کُلِّ ذَنبٍ استَغفِرُالله [9]
خوشا به حال آن‌کس که روز قیامت در نامه عمل خویش زیر هر گناهی استغفار ببیند.
سخن امامان (ع) درباره توبه
امام علی (ع)
- طوبی لِعَبدٍ یستَغفِرُاللهَ مِن ذنبٍ لَم یطّلِعْ عَلَیهِ غَیرُهُ [10].
خوش به حال بنده‌ای که از گناهی استغفار و توبه میکند که هیچ کس جز او از آن آگاه نیست.
- ما کانَ اللهُ لِیفتَحَ لِعَبدٍ بابَ التَّوبَهِ وَ یغلِقَ عَنهُ بابَ المَغفِرَهِ [11].
این‌گونه نبوده (نیست) که خداوند متعال درب توبه را بر کسی بگشاید اما درِ مغفرت و بخشش را بر روی او ببندد.
- نَحنُ نُرید اَلاّ نَموتُ حتّی نَتوبَ وَ نَحنُ لانَتوبُ حتّی نَموتَ! [12]
ما می‌خواهیم تا زمانی که نمردیم توبه و استغفار نماییم، در حالی که ما تا زمانی که نمردیم، استغفار نمی‌کنیم.
- عَجِبْتُ لِمَنْ يَقنُطُ و مَعَهُ النَّجاةُ و هو الاستِغْفارُ [13].
در تعجبم از فردی که رحمت حق نا امید است در حالی که راه نجاتی به همراه دارد و آن استغفار و توبه است.
- التّوبَةُ نَدَمٌ بِالْقَلْبِ وَ اسْتِغْفارٌ بِاللِّسانِ وَ تَرْكٌ بِالْجَوارِحِ، وَ اِضمارٌ أنْ لایَعُودَ [14].
توبه یعنی: ندامت و پشیمانی قلبی، استغفار زبانی، ترک گناه در عمل (با تمامی وجود) و تصمیم بر انجام ندادن دوباره آن.
امام حسن مجتبی (ع)
- التَّقوی بابُ كُلِّ تَوبَةٍ [15].
پرهیزگاری درِ هر نوع توبه و استغفار است.
امام سجاد (ع)
- مَن اَشفَقَ مِنَ النّارِ بادَرَ بِالتَّوبَةِ اِلیَ اللهِ مِن ذُنُوبِهِ و راجَعَ عَنِ المَحارِم [16].
هر آن‌کس که (به راستی) از آتش جهنم ترس دارد بدون لحظه‌ای درنگ از گناهان خویش به درگاه حق تعالی توبه میکند و از اعمال حرام دست بر می‌دارد.
امام محمد باقر (ع)
- عَنْ شيخٍ من النخع قال: قلتُ لابي جعفَر – عليه السّلام – : انّي لم أزل والياً منذُ زمنِ الحجّاج الي يومي هذا فهل لي من توبةٍ؟… قال: لا، حتّي تودّي كلَّ ذي حقٍّ حقَّه؟ [17]
فردی از امام (ع) سوال نمود که من از دوران حجاج تا به الان حاکم و والی مردم بوده‌ام، آیا برای من توبه‌ای هست؟ (می‌توانم از گناهان خویش توبه نمایم). حضرت ساکت بودند و پاسخی ندادند. آن شخص برای بار دوم سوال خود را پرسید. امام فرمودند: راهی برای توبه‌ی تو وجود ندارد جز اینکه حق و حقوق تمامی افرادی که ضایع نمودی را به آنها بازگردانی.
- التّائبُ من الذّنْبِ كَمَنْ لا ذَنْبَ له و المُقيمُ علي الذّنبِ و هُوَ مستَغفِرٌ منهُ كالمستهزِءُ [18].
توبه کننده‌ی از گناه همانند کسی است که گناهی برای او نیست وآن‌کس که همچنان بر انجام گناه مانده است و از آن استغفار میکند همانند کسی است که (پروردگار را) به استهزاء گرفته است.
- کَفَی بالنَّدَم تَوبَهً [19].
پشیمانی از گناه و معصیت برای توبه نمودن کافی است.
امام جعفر صادق (ع)
- انّ الله يُحِبُّ العبدَ ان يَطلُبَ اليه في الجرمِ العظيمِ و يُبغِضُ العبدَ أن يستَخِفَّ بالجرمِ اليسير [20].
همانا خداوند متعال بنده‌ای را که در معاصی عظیم از او آمرزش بخواهد دوست می‌دارد و بنده‌ای را که گناهان کوچک خویش را کم و ناچیز شمارد، دشمن دارد.
- انّ رسولَ اللهِ ( صلّي الله عليه و آله ) كانَ يتوبُ الي اللهِ عزّوجلّ في كلِّ يومٍ سبعينَ مرَّةٍ من غيرِ ذنبٍ [21].
همانا پیامبر خدا (ص) روزانه هفتاد مرتبه به درگاه حق تعالی استغفار می‌نمود در حالی که گناهی مرتکب نشده بودند.
امام جواد (ع)
- تَأخيرُ التَّوبَةِ إغترارٌ [22].
به تاخیر انداختن توبه و استغفار، فریب خوردگی می‌باشد.
امام هادی (ع)
- عن ابي الحسن الاخير – عليه السّلام – و قَدْ سئِلَ عن التّوبَةِ النّصوح ما هِيَ؟ فكتَبَ – عليه السّلام – : ان يكونَ الباطنُ كالظّاهرِ و افضَلُ مِنْ ذلك [23].
از امام هادی علیه السلام درباره توبه نصوح سوال شد. امام (ع) در پاسخ به سوال نوشت: توبه نصوح عبارت است از اینکه باطن آدمی شبیه به ظاهرش وحتی بهتر از ظاهر او باشد.
منابع:
[1] جامغ السعادات، ج 3، ص 46
[2] بحار الانوار، ج 6، ص 21
[3] محجة البیضاء، ج 7، ص 24
[4] الشهاب فی الحِکم و الأدب، ص 18
[5] الشهاب فی الحِکم و الأدب، ص 18
[6] تحف العقول، ص 55
[7] لئالی‌الاخبار، ج ١، ص ٣۶۴
[8] جامع احادیث‌الشیعه، ج ١۴، ص ٣٣٧
[9] تفسیر مقتنیات، ج ١، ص ٨٩
[10] جامع احادیث‌الشیعه، ج ١۴، ص ٣٣٢
[11] نهج‌البلاغه، کلمه ۴٣۵
[12] شرح حدیدی، ج ٢٠، ص ٣٢٩
[13] تصنیف غرر الحکم، ص 185، ح 3849
[14] فهرست غرر، ص ٣٩
[15] بحار الانوار، ج 78، ص 110
[16] تحف‌العقول، ص ٢٨٩
[17] بحارالانوار، جلد 75، صفحه 329
[18] محجة البيضاء، ج 6، ص 60
[19] جهاد النفس، ح 770
[20] اصول کافی، ج 4، ص 180
[21] بحار الانوار، ج 7، ص 316
[22] گزیده تحف العقول، ح 256
[23] معانی الاخبار، ص 174
- تلاوت ترتیل آیه 37 سوره بقره – شهریار پرهیزگار
فَتَلَقَّىٰ آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ ۚ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ
سپس آدم از پروردگارش کلماتی دریافت داشت؛ (و با آنها توبه کرد.) و خداوند توبه او را پذیرفت؛ چرا که خداوند توبه‌پذیر و مهربان است.