غسل به چه معنا است؟ انواع غسل ها کدامند؟ کیفیت انجام غسل به چه صورت است و در چه زمانی غسل بر فرد واجب می‌گردد؟ این‌ها تنها برخی از سوالات موجود درباره این عمل و حکم واجب‌اند که هر یک از مسلمانان از آن هنگام که به سن بلوغ می‌رسد لازم است پاسخ‌شان را بداند و به آن‌ها واقف باشد. در این مطلب قصد داریم به صورت گزیده و مختصر به موضوع غسل بپردازیم.
غسل و انواع آن
غسل از دیگر اعمال عبادی دین مبین اسلام است که در فقه اسلامی مبسوط به آن و احکام مربوط به آن پرداخته شده است و به معنای شستن تمامی بدن با کیفیتی مشخص، به نیت تقرب و پیروی از دستورات الهی است. در این عمل عبادی مس و دست کشیدن بر بدن لازم نیست و آب به هر شکلی به بدن آدمی برسد کفایت می‌کند.
غسل‌ها بر دو نوع هستند: غسل‌های واجب و غسل‌های مستحب. ( انواع غسل )
غسل واجب
غسلی است که برای به جای آوردن برخی از اعمال که طهارت لازمه‌ی انجام آن‌هاست همچون نمازهای یومیه، بر شخص واجب می‌گردد. در احکام فقهی شیعه شش غسل واجب گفته شده‌اند: غسل جنابت (غسلی که به واسطه نزدیکی زن و مرد، خروجی منی و … بر شخص واجب می‌گردد. پس از این غسل شخص برای ادای نماز لازم نیست وضو بگیرد)، غسل حیض (غسلی که بر زنان به سبب خروج خون از رحم آن‌ها در هر ماه و به مدت معین واجب می‌شود)، غسل میت (زمانی که فرد مسلمانی از دنیا می‌رود پیش از آنکه به خاک سپرده شود لازم است بر اساس آدابی خاص غسل شود)، غسل نفاس (زنان پس از زایمان تا ده روز خون می‌بینند، به این خون، خون نفاس گفته می‌شود و لازم است زنان پس از آن و برای به جا آوردن اعمال واجب مشروط به طهارت، غسل نمایند)، غسل مَس میت (بر افرادی که به بدن شخصی که فوت شده پیش از آنکه غسل میت او انجام شود، دست بزنند غسل واجب می‌گردد)، غسل استحاضه (این غسل نیز بر زنان برای انجام اعمال واجب مشروط به طهارت نظیر نماز واجب است) و غسل نذر، عهد یا قسم (این غسل بر افرادی واجب است که نذر کردند برای عملی خاص، غسل کند).
غسل مستحب
غسل‌های مستحب بسیاری در دین و فقه اسلامی وجود دارند که گفته شده تعداد آن‌ها از صد غسل نیز فراتر رفته است. غسل‌های جمعه، زیارت، شب‌های ماه مبارک رمضان، غسل عید قربان، غسل عید فطر تنها برخی از این غسل‌ها می‌باشند.
کیفیت انجام دادن غسل
تمامی غسل‌ها اعم از غسل‌های واجب همچون غسل جنابت، غسل حیض و یا غسل‌های مستحب نظیر غسل زیارت یا غسل روز جمعه به دو صورت قابل انجام هستند. در واقع افراد می‌توانند غسل را به صورت ترتیبی به جای آورند یا به شکل ارتماسی انجام دهند:
غسل ترتیبی
در این گونه غسل کردن افراد می‌بایست به ترتیب و بر اساس آنچه که در کتب فقهی و احکام ذکر شده است قسمت‌های مختلف بدن را یکی پس از دیگری، به ترتیب با آب بشویند. در حقیقت نخست لازم است سر و گردن، پس از آن سمت راست بدن و در آخر سمت چپ بدن شسته شود (در این باره اگر چه برخی فقیهان ترتیب بین دو قسمت چپ و راست بدن را واجب نداسته‌اند [1] اما بر ترییب گفته شده ادعای اجماع و اتفاق نظر وجود دارد).
ترتیب بین قسمت‌های مختلف بدن شرط حقیقی و واقعی این نوع غسل است به همین دلیل اگر که غسل آن‌گونه که بیان شد انجام نشود، حتی اگر که شخص به صورت سهوی مرتکب اشتباه در غسل شود، آن غسل باطل خواهد بود.
اکثریت فقها و مراجع تقلید رعایت ترتیب در شستن هر عضو را که به معنی شستن از بالا به پایین است و همچنین موالات که به معنی فاصله نیفتادن و پیاپی شستن اعضا می‌باشد را واجب نمی‌دانند [2].
از جمله مستحباتی که برای غسل ترتیبی بیان شده این است که در غسل ترتیبی آب استفاده شده بیش از سه لیتر نباشد [3].
غسل ارتماسی
غسل ارتماسی (یکی دیگر از روش های انواع غسل ) ، غسلی است که در آن به یک باره و یا به تدریج تمامی بدن در آب فرو برده شود. در واقع لازم است که برای لحظه‌ای آب تمامی بدن را فرا بگیرد.
بر اساس فتوای برخی از مراجع عظام تقلید اگر که شخص زمانی‌که تمامی بدن او به زیر آب رفت نیت غسل ارتماسی نمایید، آن غسل صحیح نخواهد بود و بهتر است هنگامی نیت غسل که قربة الی الله است کند که بخشی از جسم او به زیر آب نرفته باشد. [4]
هر آنچه که برای صحت غسل لازم هستند – واجبات
همواره در دین مبین اسلام برای انجام هر عمل واجبی اموری لازم است رعایت و اجرا شوند، تا صحت آن عمل تایید گردد. برای غسل نیز اموری بیان شده‌اند که صحت و درستی غسل به آن‌ها مرتبط می‌باشد:
- نیت: به این معنا که شخص به قصد و نیت تقرب به خداوند یگانه غسل را انجام می‌دهد و لا غیر. پس غسلی که بدون قصد تقرب باشد، باطل است.
- استمرار در نیت و قصد: به این معنا که شخص تا پایان غسل بر نیت خود که قصد قربت است باقی بماند. اگر که شخص در میانه غسل نیت خویش را عوض کند غسل باطل خواهد شد [5].
- شستشوی تمامی بدن: شستن باید به گونه‌ای باشد که در نزد مردم شستن تلقی گردد. برخی گفته‌اند شستن بدن با جریان یافتن آب بر پوست فرد هر چند به یاری دست و مانند آن باشد، محقق می‌شود [6]. البته بیان شده که شستن داخل اعضا همچون داخل چشم، بینی یا گوش (آن بخش که قابل رویت نیست) و زیر ناخن‌هایی که زیاد بلند نیستند، ضروری نمی‌باشد. همچنین گفته شده که شستن آن قسمت‌هایی از ظاهر جسم که قابل رویت هستند اما به شکل معمول آب به آن‌ها نمی‌رسد نظیر بخش‌هایی از گوش و یا آن بخش از انگشت که زیر انگشتر است، واجب است و در صورت نشستن غسل باطل می‌گردد.
- مباشرت: مباشرت یعنی خود شخص بدنش را غسل دهد نه فردی دیگر [7].
- پاکی و طهارت بدن در زمان غسل: بدین معنا که هنگام شستن بخشی از بدن آن بخش طهارت داشته باشد، به طور مثال فردی دستش نجس است اگر که او در حال شستن سر و گردن بر اساس غسل ترتیبی باشد. نجاست دست آسیبی به غسل وارد نمی‌کند چرا که در این هنگام پاک بودن سر و گردن از نجاست از ضروریات است.
در این باره علاوه بر آنچه که گفته شد، چندین نظر دیگر وجود دارند که در ادامه به بیان آن‌ها خواهیم پرداخت [8].
- پاک بودن همه‌ی جسم از نجاست در زمان غسل: بر اساس این دیدگاه پیش از انجام غسل می‌بایست کل بدن پاک شود.
- باقی نبودن بر نجاست پس از غسل: به این معنی که با جاری نمودن آب بر عضو نجس به نیت غسل، آن را نیز پاک سازد، پس یک بار جاری ساختن آب بر قسمتی که نجس است هم برای غسل و هم برای پاک کردن از نجاست کافی است.
- شرط نبودن هیچ یک از امور بیان گردیده: آن‌هایی که موافق این دیدگاه هستند بیان می‌کنند که غسل صحیح می‌باشد حتی اگر که عضو نجس پس از غسل بر نجاست خود باقی بماند به شرطی که عین نجاست و نجسی در بدن وجود نداشته باشد.
- مطلق، مباح و پاکیزه بودن آب: پاک، مباح و مطلق بودن آب از دیگر واجبات بیان شده برای غسل است به این معنا که آبی که با آن غسل انجام می‌شود نباید نجس، مضاف (آبی که چیزی به آن اضافه شده و در عرف به آن آب نگویند) و غصبی باشد.
غسل با چه چیزی باطل می‌شود؟
هر آنچه که باعث شود شخص دوباره غسل نماید (امر یا رخدادی که به واسطه آن غسل واجب شود) نظیر خون حیض، جنابت، استحاضه و … غسل را باطل می‌نماید.
اما درباره حدث اصغر نظر مراجع با یکدیگر متفاوت می‌باشد، برخی همچون امام خمینی (ره) بیان داشته‌اند که اگر در میانه‌ی غسل یا پس از آن حدث اصغر که همان چیزهایی است که وضو را باطل می‌کنند، اتفاق بیافتند غسل باطل نمی‌شود و لازم نیست دوباره غسل صورت بگیرد.
اما برخی دیگر اظهار داشته‌اند که اگر در میانه‌ی غسل حدث اصغر اتفاق بیافتد، لازم است غسل از سر گرفته شود و برای اموری که طهارت لازم است وضو گرفته شود.
منابع:
[1] مستمسک العروة، ج 3، ص 79 و 82
[2] مصباح الهدی، ج 4، ص 214 و جواهر الکلام، ج 3، ص 105
[3] جواهر الکلام، ج 3، ص 106
[4] جواهر الکلام، ج 3، ص 99
[5] جواهر الکلام، ج 3، ص 79
[6] مدارک الحکام، ج 1، ص 291
[7] حدائق الناضرة، ج 3، ص 95
[8] جواهر الکلام، ج 3، ص 101-102