درباره آیه تطهیر که بیان شده تنها در شأن پنج تن آل عبا (رسول الله (ص)، امام علی (ع)، حضرت فاطمه (س)، امام حسن و امام حسین علیهم السلام) نازل شده و به معصومیت این پنج بزرگوار اشاره دارد چندین شبهه ذکر شده است که یکی از آن شبهات به شأن نزول این آیه مرتبط می‌باشد. در واقع برخی از افراد که خود را عالِم و متخصص در حوزه قرآنی می‌دانند معتقدند که آیه تطهیر بر اساس آیات قبل و بعد از آن در شأن همسران پیامبر (ص) آمده است، نه پنج تن آل عبا. آیا سخن آن‌ها درست است؟! در این نوشتار قصد داریم به این شبهه ایجاد شده به صورت مختصر پاسخی بدهیم.
آیه تطهیر
وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَ أَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا (آیه 33 سوره احزاب)
و در خانه‌های خود آرام و قرار گیرید (بمانید) و همانند دوران جاهلیت نخستین (در بین مردم) ظاهر نشوید، و نماز را به پا دارید و زکات دهید و از امر و دستور خدا و پیامبر (ص) پیروی و اطاعت کنید. خداوند اینگونه می‌خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت نبوت دور سازد و کاملا شما را پاک گرداند.
پاسخ به شبهه وارد شده به آیه تطهیر
پیش از بیان ادله لازم است موضوعی شرح داده شود و آن این است که افرادی که این مسئله را بیان نموده‌اند و بر آن اصرار دارند به چه روایاتی و از چه اشخاصی استناد کرده‌اند؟ آیا این افراد جزو راویان حدیث معتبر و به نام بوده‌اند یا نه سخنان آن‌ها از اعتبار ساقط است؟
با بررسی منابع و افرادی که به آنان استناد شده به روایت‌هایی همچون این روایت از سیوطی می‌رسیم، او می‌گوید: ابن ابی حاتم و ابن عساکر که از عِکرمه و خود عِکرمه از ابن عباس نقل کرده‌اند، بیان داشتند که ابن عباس گفته آیه تطهیر درباره همسران رسول الله (ص) نازل گشته است و عکرمه گفته هر کس که بخواهد من آماده و حاضر هستم تا با وی در این باره مباهله کنم.
روایت‌هایی این چنین تنها از دو طریق، از طرف شخص عکرمه و فردی به نام مُقاتل بن سلیمان نقل شده‌اند که با مطالعه درباره این دو شخصیت می‌توان به روایت سازی آن‌ها به دروغ دست پیدا کرد و از آن آگاه شد. در حقیقت روایت‌هایی که از این دو فرد بیان می‌کردند اهمیت نداشته و در نزد عامه مردم بی ارزش بوده‌اند (با مطالعه میزان الاعتدال ج 3، ص 93 تا 97، الکلمه الغراء صفحات 209 تا 213 یا کتاب‌های دیگر همچون الغدیر می‌توان به این موضوع پی برد) پس چطور ممکن است درباره مسئله مهمی چون شأن نزول آیه تطهیر که در منابع روایی فراوانی از تشیع و تسنن به آن اشاره شده است می‌توان آن‌ها را مستند قرار داده و تنها به سخنان و روایاتشان اکتفا کرد؟ قطعا تکیه بر چنین روایت‌هایی و اکتفا کردن به آن‌ها کار درست و منطقی به نظر نمی‌آید.
در ادامه به بیان و بررسی مختصر ادله‌ای که نشان دهنده‌ی این موضوع هستند که این آیه درباره پنج تن آل عبا آمده است خواهیم پرداخت.
به کار نرفتن لفظ اهل برای زنان خانواده در عرب
در زبان عرب که بدون شک می‌توان گفت کامل‌ترین زبان‌هاست، لفظ و واژه اهل برای زنان (همسران) به کار نمی‌رود جز به نحو مَجاز و از منظر توسعه در کلمه.
در صحیح مسلم آمده که از زید بن ارقم انصاری [1] پرسیدند که اهل بیت در آیه تطهیر چه کسانی هستند، آیا زنان پیامبر (ص) می‌باشند؟ او گفت: نه، به خداوند قسم زن با شوهر خویش دورانی را زندگی می‌کند و پس از آن مرد او را طلاق می‌دهد و آن زن به سمت اقوام و پدر خود خواهد رفت [2]. در حقیقت این معنا را می‌تواند داشته باشد که همسران رابطه سببی دارند که هر آن ممکن است این رابطه قطع گردد و اهل به افرادی اطلاق می‌شود که پیوند و رابطه‌ای ناگسستنی با فرد دارند.
اقرار همسران رسول خدا (ص) به شأن نزول آیه تطهیر
بدون تردید اگر که این آیه در شأن همسران پیامبر (ص) آمده باشد آنان به این موضوع و مسئله در مواقع و مواضعی حساس مباهات می‌کردند و خویشاوندان آن‌ها نیز از این لقب استفاده می‌نمودند. اما با مراجعه به تاریخ مشاهده می‌گردد که هیچ یک از همسران رسول الله (ص) این موضوع را بیان نکرده‌اند و معترف به این مسئله هستند که این آیه در شأن پنج تن نازل گردیده است.
گفته شده که معاویه از لقب ام المومنین که به خواهر او، ام حبیبه، همسر پیامبر (ص) داده بودند، سوء استفاده می‌کرد و خود را خال المومنین (دایی مومنان) می‌خواند . حال چنین فردی اگر که بر خواهرش لفظ اهل البیت صادق بود، آیا ساکت نشسته و از آن سوء استفاده نمی‌کرد؟ به طور قطع اینگونه نیست.
خطاب جمع مذکر به جای جمع مونث در آیه تطهیر
در بخش‌های دیگر آیه 33 سوره احزاب و آیه‌های پس و پیش آن که در ارتباط با همسران پیامبر (ص) آمده است تماما از ضمیر جمع مونث استفاده شده است در حالی که این بخش از آیه (آیه تطهیر) مخاطب قرار دادن اهل بیت با ضمیر جمع مذکر بوده است (لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ، وَ يُطَهِّرَكُمْ). پس قطع به یقین اگر که این بخش نیز درباره زنان حضرت (ص) بود ضمائر به کار رفته در این قسمت نیز جمع مونث می‌بود.
اسکان همسران پیامبر در خانه‌های متعدد
هر یک از همسران رسول خدا (ص) جداگانه و در خانه‌ای زندگی می‌کرد و ابتدای آیه 33 احزاب نیز موید این موضوع است (وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ). پس اگر که «اهل بیت» به زنان پیامبر (ص) مرتبط می‌بود خداوند در این بخش نیز عبارت «اهل البیوت» را به کار می‌برد.
استفاده از عبارات استطرادیه
در آیه 33 سوره احزاب خداوند متعال از جملات استطرادیه استفاده کرده است به این معنا که خداوند در آیه 33 احزاب زنان پیغمبر را مخاطب قرار داده سپس در میان سخن به ناگاه روی سخن و خطاب از آنان گرفته و عبارتی را برای بیان مقصود دیگری می‌گوید و پس از ذکر آن دوباره به موضوع و مبحث اصلی بر می‌گردد. برای آن‌که این موضوع ملموس‌تر باشد مثالی را ذکر می‌کنیم. به طور مثال فردی در حال سخنرانی و مخاطب قرار دادن گروه خاصی است که ناگهان سخن را قطع کرده و به شخصی که مجری آن برنامه است رو کرده و می‌گوید تشنه هستم لطفا لیوان آبی برایم بیاورد و سپس به حضار و مخاطبین رو کرده و کلام خویش را از سر می‌گیرد
در کلام شیواسخنان (بلغاء) عموما جملات استطرادیه فراوان دیده می‌شود و در قرآن مجید که در فصاحت و بلاغت همتا ندارد نیز خداوند متعال اینگونه عبارات را بسیار به کار برده است. آیه تطهیر، آیات 28 و 29 سوره یوسف (عزیز مصر در میان سخنی که با زلیخا داشته است یوسف را مخاطب قرار داد و گفت که از این موضوع در گذر)، آیات 34 و 35 سوره نمل (آن‌جا که در میان ماجرای بلقیس و سخنان او با درباریان و نزدیکان خداوند رسول الله (ص) را مخاطب قرار داده و می‌فرماید: وَكَذَلِكَ يَفْعَلُونَ – ای پیامبر بدان که شیوه و روش پادشاهان اینگونه است) تنها برخی از آیات قرآنی‌اند که به شیوه جمله استطرادیه بیان گشته‌اند.
در واقع می‌توان گفت خداوند آیه تطهیر را در میان آیات مرتبط با همسران پیامبر (ص) که مشتمل بر موضوعاتی چون امر و نهی آنان، نصیحت و ادب و وعد و وعید به آن‌ها می‌باشند قرار داد تا اگر که سرزنشی بر همسران پیامبر (ص) در برخی زمان‌ها از سوی افراد وارد می‌شد بر اهل بیت وارد نگردد. خداوند متعال با تغییر دادن مخاطب و به کار بردن ضمیر جمع مذکر متذکر شد که اهل بیت عصمت و طهارت از این تشدیدها دور می‌باشند.
علاوه بر دلایل ذکر شده منابع موثق و معتبر روایی و تفسیری اهل سنت و تشیع تایید کننده این موضوع هستند که این آیه در شأن پنج تن آل عبا آمده است.
منابع:
[1] او از انصار بود و جزو راویان حدیث غدیر به شمار می‌رود.
[2] صحیح مسلم، باب فضائل علی علیه السلام.
- تلاوت تحقیق آیه 33 سوره احزاب – عبدالباسط
وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَىٰ ۖ وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ۚ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا
و در خانه‌های خود بمانید، و همچون دوران جاهلیّت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید، و نماز را برپا دارید، و زکات را بپردازید، و خدا و رسولش را اطاعت کنید؛ خداوند فقط می‌خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد.
آیه 33 احزاب