آشنایی مختصر با شکیات نماز و انواع آن

بدون شک برای بسیاری از ما مسلمانان اتفاق افتاده که در هنگام ادای فریضه واجب نماز به شک درباره تعداد رکعت‌های خوانده شده، خواندن یا نخواندن بخشی از سوره یا تشهد و سلام، باطل شدن نماز به سبب وقوع حدث اصغر و مسائلی از این قبیل دچار شده‌ایم و بدون آن‌که از احکام موجود در این باره آگاه باشیم چندین و چند بار نماز خود را شکسته و از اول خوانده‌ایم و یا در حالی که آن شک سبب باطل شدن نماز می‌شود، نماز را ادامه داده‌ایم. شکیات نماز احکامی دارند و خود به چند دسته تقسیم شده‌اند که در این مطلب قرار است به آن‌ها بپردازیم.

شکیات نماز و احکام نگاشته شده درباره آن‌ها

تمامی شک‌هایی که در نماز به وجود می‌آیند 23 قِسم بوده که در سه دسته‌ی شک صحیح، شک غیر قابل اعتنا و شک باطل کننده قرار می‌گیرند. شک‌های صحیح که واجب است به آن‌ها اعتنا شود 9 گونه می‌باشند، شکیات غیر غابل اعتنا 6 قِسم و آن‌هایی که سبب باطل گشتن نماز می‌شوند، هشت قِسم از کل 23 قِسم را به خود اختصاص داده‌اند.

شکیات غیر قابل اعتنا در نماز [1]

همان‌گونه‌ که از نامشان پیداست این شک‌ها اگر که برای آدمی در نماز پیش بیایند نمازگزار لازم است به آن‌ها اعتنا نکرده و به ادامه نماز خویش برسد. و اما اقسام این شک عبارتند از:

• هر گاه شخص نمازگزار در حال ادا کردن نماز مستحبی باشد اگر که شکی برای او حادث گردد، شک او درست نبوده و لازم نیست نماز خود را بشکند.
• شک‌هایی که پس از سلام نماز در ذهن نمازگزار شکل می‌گیرند صحیح نبوده و نباید به آن‌ها اعتنا کرد.
• به فردی که در نمازهای یومیه‌اش فراوان شک کند، کثیر الشک گویند. این فرد می‌بایست به شک‌ها خویش بی توجه باشد.
• در نمازهایی که به جماعت خوانده می‌شوند اگر که امام جماعت شک نماید که دو یا سه رکعت خوانده و ماموم به او یادآور شود که در رکعت دوم است، امام لازم است به شک خود بی اعتنا باشد و بالعکس.
• گاهی اوقات شخص پس از گذشتن وقت صحیح نماز، به شک می‌افتد که آیا نماز آن وقت را ادا نموده یا نه (به طور مثال هنگام شب شک می‌کند که آیا نماز ظهر را خوانده است)، به شک‌هایی از این قِسم نباید اعتنا کرد.
• اگر که فرد نمازگزار در هنگام ادای نماز در چیزی که محل به جا آوردنش گذشته شک نماید، می‌بایست به آن اعتنا نکند. به طور مثال فرد در حال رکوع می‌باشد که به شک می‌افتد حمد را قرائت نموده یا نه. که نباید بدان اعتنا کند.

شکیات درست نماز [2]

این شک‌ها در 9 قِسم قرار دارند و فرد نماز گزار موظف است در آن هنگام که به چنین شک‌هایی دچار شد به وظیفه‌ای که در قبال آن شک لازم است انجام دهد، عمل نماید. همچنین لازم است گفته شود که شک‌های صحیح تماما در نمازهای چهار رکعتی قرار دارند و در نمازهای صبح یا مغرب شک در تعداد رکعت‌ها صحیح نیست.

• شک میان دو و سه

شخص نمازگزار اگر که پس از دو سجده شک کند که رکعت دوم است یا سوم، لازم است بنا را بر رکعت سوم بگذارد و یک رکعت دیگر خوانده و نماز خویش را به اتمام رساند. سپس یک رکعت نماز احتیاط در حال ایستاده و یا دو رکعت نماز احتیاط به شکل نشسته ادا نماید.

و اما نماز احتیاط بدین شکل ادا می‌شود که فرد نمازگزار پس از اتمام نماز بدون آن‌که کاری انجام دهد که صورت نماز به هم بریزد نیت نماز احتیاط کرده و یک رکعت یا دو رکعت بسته به نوع شک نماز به جا آورد. نمازی که قنوت، اذان، اقامه و سوره ندارد.

• شک بین سه و چهار

شخص نمازگزار در هر جای نماز که باشد اگر که بین رکعت سوم و چهارم شک نمود موظف است که بنا را بر چهارمین رکعت قرار دهد و نمازش را به پایان رساند و پس از آن یک رکعت نماز احتیاط به جای آورد.

• شک میان دو و چهار

اگر که فرد پس از سجده دوم شک نماید که رکعت دوم است یا چهارم می‌بایست بنا را بر چهارمین رکعت قرار دهد و پس از نماز بلافاصله دو رکعت نماز احتیاط به شکل ایستاده ادا نماید. البته بعید نمی‌باشد به جای آوردن دو سجده سهو پس از نماز احتیاط.

• شک در میان دو، سه و چهار

شخص نمازگزار اگر که پس از دو سجده میان تعداد رکعت‌های دو، سه و چهار شک نماید، لازم است بنا را بر رکعت چهارم قرار دهد و پس از نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و دو رکعت نماز احتیاط نشسته به جای آورد. اما اگر که او پس از اولین سجده یا قبل از برداشتن سر از سجده دوم به شک بیافتد می‌بایست نماز را رها نموده و از اول بخواند.

• شک بین چهار و پنج

پس از دو سجده اگر که شخص شک کند که رکعت چهارم است یا پنجم، می‌بایست رکعت چهارم در نظر گرفته و پس از نماز دو سجده سهو به جای آورد. اما اگر که پس از رکوع و پیش از سر برداشتن از دومین سجده این شک در دلش ایجاد گردد. بنا بر احتیاط واجب علاوه بر عمل به دستور ذکر شده، نماز را دوباره ادا نماید.

و اگر که ایستاده و پیش از رکوع این شک ایجاد گردد، فرد می‌بایست بنشیند و با گفتن تشهد و سلام نماز را تمام کند. سپس یک رکعت نماز احتیاط ایستاده (یا دو رکعت نشسته) خوانده و بنا بر احتیاط دو سجده سهو نیز به جای آورد.

و اما نحوه به جای آوردن سجده سهو: پس از نماز، بدون آن‌که فاصله‌ای ایجاد شود، شخص نیت می‌کند که دو سجده سهو به جا آورد [3] پس سر به سجده گذاشته یکی از سه ذکر «بِسْمِ اللَّـهِ وَ بِاللَّـهِ، اَلسَّلامُ عَلَیكَ اَیهَا النَّبِی وَ رَحْمَةُ اللَّـهِ وَ بَرَکاتُهُ»، «بِسْمِ اللَّـهِ وَ بِاللَّـهِ، اَللَّـهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ»، «بِسْمِ اللَّـهِ وَ بِاللَّـهِ وَ صَلَّی اللَّـهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ» را بگوید و برای سجده دوم نیز همین عمل را انجام دهد، پس از دو سجده تشهد و سلام دهد.

• شک در میان سه و پنج در حالی که فرد ایستاده است.

در این هنگام فرد لازم است بنشیند و با قرائت تشهد و سلام نماز را به پایان برساند. سپس دو رکعت نماز احتیاط به شکل ایستاده به جای آورد و البته مستحب بودن ادای دو سجده سهو بعید نمی‌باشد.

گفته شده که این شک اگر که پس از رکوع رخ دهد بهتر این است که آن رکعت را تمام نموده رکعت دیگری نیز خوانده و نماز را به پایان برساند و بعد از آن دوباره نماز را بخواند.

• شک در بین سه و چهار و پنج

شکی بدین شکل اگر که ایجاد شد، فرد باید بنشیند و تشهد و سلام دهد و پس از آن دو رکعت نماز احتیاط ایستاده، سپس دو رکعت نماز احتیاط نشسته و بعد از آن دو سجده سهو به جای آورد.

• شک میان پنج و شش در حالی که ایستاده است.

لازم است فرد نشسته، تشهد و سلام دهد و پس از آن دو سجده سهو به جای آورد.

شک‌هایی که نماز را باطل می‌کنند [4]

شکیات باطل کننده شک‌هایی هستند که در صورت حادث شدن لازم است نماز شکسته شده و از ابتدا خوانده شود. این شکیات به شرح زیر هستند:

• شک در تعداد رکعت‌های نماز دو رکعتی
• شک در شمار رکعت‌های نماز سه رکعتی
• شک میان دو و پنج یا دو و بیش از پنج
• شک در بین سه و شش یا سه و بالاتر از شش
• شک میان چهار و شش یا چهار و بیشتر از شش
• ندانستن تعداد رکعت‌های خوانده یا شک در شمار آن‌ها

شکیات ایجاد شده در خواندن، شرایط نماز، اجزای آن و درستی نماز

علاوه بر آن‌چه که بیان شد فرد ممکن است در ادا نمودن نماز، شرایط آن و درستی به جا آوردن آن دچار شک گردد. که در این بخش به صورت مختصر به آن‌ها اشاره می‌شود.

• اگر که فردی شک کند نمازش را خوانده یا نه، اگر که وقت برای آن نماز باقی است لازم است آن را ادا کند. اما در صورتی که خارج از وقت نماز است لازم نیست بدان اعتنا کند.
• گاهی اگر که فرد در شرایط نماز نظیر طهارت، جهت قبله و پوشش پس از اتمام نماز شک کند می‌بایست حکم به درستی و صحت نماید اما برای نماز بعدی لازم است پیش از شروع شرایط را بررسی نماید.

اما اگر که پیش از نماز یا در زمان نماز شک حادث گردد، شخص لازم است وجود شرایط را بسنجد و احراز نماید. همچنین اگر که شرایط را دارا باشد اما در اعمال و افعال پیشین درباره شرایط شک داشته باشد بر طبق قاعده تجاوز افعال پیشین نیز تعبدا درست می‌باشند.

• برخی اوقات فرد در اجزاء نماز نظیر تشهد، سلام و … شک می‌نماید. این شک اگر که پیش از شروع جزء بعدی نماز باشد، لازم است آن جزء را به جای آورد. اما شکی که پس از ورود به جزء بعدی ایجاد می‌شود قابل اعتنا نیست و تفاوتی میان اجزای رکن و غیر رکن نمی‌باشد.
• ممکن است فرد نماز گزار با داخل شدن در جزء بعدی نماز در صحت انجام جزء قبلی شک کند. این شک قابل اعتنا نمی‌باشد. اما اگر که پیش از دخول به جزء بعدی باشد، در به جا آوردن دوباره آن یا نه اختلاف وجود دارد (به اجوبه استفتائات و یا توضیح المسائل مرجع خویش مراجعه نمایید).

منابع:

[1] برگرفته از توضیح المسائل امام خمینی (ره)

[2] برگرفته از توضیح المسائل آیت الله بهجت (ره)

[3] درباره تکبیر پس از نیت اختلاف نظر وجود دارد.اکثر فقهای شیعه تکبیر را واجب نمی‌دانند.

[4] برگرفته از توضیح المسائل امام (ره)

موسسه قرآنی معراج النبی