نهج البلاغه از برترین آثار نگاشته شده توسط عالمان شیعی است که در بردارنده گزیده‌ای از سخنان پندآموز و ناب حضرت امیرالمومنین (ع) در شرایط گوناگون و درباره موضوعات مختلف است. در واقع سید رضی عالم و اندیشمند شیعی قرن چهارم بخشی از سخنان مکتوب بر جای مانده از دوران زندگی حضرت علی (ع) را که خود حضرت ایراد نموده‌اند را به شکل جامع در کتابی جمع آوری کرد و نام نهج البلاغه را برای آن برگزید. این کتاب ناب که 200 خطبه از خطبه های حضرت امیر (ع)، بیش از 470 حکمت از سخنان قصار ایشان و 80 نامه از نامه‌های امام (ع) را شامل می‌شود توسط اندیشمندان از لحاظ محتوایی و ادبی بررسی شد و به فصاحت، بلاغت و جامعیت آن اعتراف شد. شرح‌هایی برای نهج البلاغه توسط عالمان نوشته شده است که با خواندن شرح و خود متن می توان به آموزه‌های پنهان شده در آن دست پیدا کرد. در این نوشتار به شرح حکمت بیست و دوم نهج البلاغه خواهیم پرداخت.
حکمت بیست و دوم
حق امامان معصوم (نظر حضرت امیر درباره خلافت و ولایت)
وَ قَالَ (علیه السلام): لَنَا حَقٌّ، فَإِنْ أُعْطِينَاهُ، وَ إِلَّا رَكِبْنَا أَعْجَازَ الْإِبِلِ وَ إِنْ طَالَ السُّرَى
و امیر مومنان (ع) می‌فرمایند: و برای ما حقی است (حق ولایت و خلافت)، پس اگر که به ما داده شود (به وظیفه خود عمل می‌نماییم) و گر نه بر ترک شتران سوار می‌شویم، هر چند این شب روی (تحمل رنج) طولانی گردد. [1]
شرح حکمت بیست و دوم نهج البلاغه
در منابع آمده است که حضرت علی (ع) این سخن را در ایامی که واقعه سقیفه (واقعه‌ای است که پس از رحلت رسول خدا (ص)، زمانی که امیر مومنان و برخی از اصحاب مشغول تدفین ایشان بودند برای مشخص کردن رهبر جامعه اسلامی در مکانی به نام سقیفه بن ساعده اتفاق افتاد) رخ داد، یا در جمع شورای شش نفره‌ای که عمر بن خطاب آنان را برای تعیین خلیفه‌ی پس از خود تشکیل داده است، بیان فرمودند. در هر صورت و در هر زمانی که این سخن گهربار ایراد شده است اشاره به موضوع خلافت که از حقوق مسلم و قطعی اهل بیت پیامبر (امامان معصوم (ع) که جانشینان بر حق رسول الله (ص) هستند) است، دارد.
حضرت می‌‌فرماید: حقی برای ما است که اگر به ما عطا گردد (آزاد خواهیم بود) و اگر که داده نشود (شبیه به اسیرانی می‌باشیم که) در عقب شتر (واژه اعجاز به سمت دُم شتر اشاره دارد) می‌نشینیم، اگر چه این شب رَوی طولانی شود.
اعجاز جمع کلمه «عَجُز» به معنای بن، پشت و سرین هر چیزی است.
واژه «سُری» نیز به معنای سیر شبانه یا همان شب رَوی است.
شارحان نهج البلاغه برای تشبیه به کار رفته در این حکمت تفسیرهایی گفته‌اند: مرحوم سید رضی درباره این تشبیه گفته است که این حکمت امیر مومنان از کلام رسا و فصیح ایشان است و بدین معنا است که اگر حق ما عطا نگردد همانند افراد خوار و کم ارزش خواهیم بود، در واقع شخصی که پشت سر فردی دیگر بر مَرکبی سوار می شود در بخش عقب آن قرار خواهد گرفت همانند اسیران و بردگان.
در شرحی دیگر بیان شده مقصود این است که اگر حق ما را ندهند به سختی و زحمت خواهیم افتاد همانند شخصی که هنگام سوار شدن بر شتر در ردیف دوم و پشت قرار می‌گیرد.
در تفسیر دیگر ذکر شده که منظور این است که اگر ما به حق خود نرسیم، آن‌هایی که با ما مخالف هستند برای مدت زمان طولانی ما را به عقب می‌اندازند و ما نیز بر اساس فرموده رسول الله (ص) صبر نموده و برای باز پس گیری حق خود دست به شمشیر نمی‌بریم.
البته جمع این سه تفسیر برای این سخن حکیمانه نیز ممکن است. مثلا می توان این معنا را در نظر گرفت که اگر حق ما ادا نگردد و از حق خویش محروم شویم هم ما را خوار کرده‌اند، هم به سختی خواهند انداخت و هم این‌که برای مدت زمان بسیار، ما را از حق خویش محروم نموده و ما به فرموده پیامبر (ص) ناگریز صبر خواهیم کرد.
در حقیقت هر یک از این شرح‌ها انتخاب گردد، اشاره به این دارد که مخالفین امامان معصوم اشخاص بی رحمی هستند که علاوه بر غصب کردن حق (حق خلافت) آن‌ها در صدد خوار کردن، به زحمت و مشقت افکندن آنان می‌باشند و اصرار دارند که در رسیدن آن‌ها به حقشان تاخیر بسیار ایجاد نمایند.
برخی از وقایع و رخدادهایی که در طول تاریخ اسلام اتفاق افتاده‌اند نظیر لعن و نفرین نمودن امام علی علیه السلام به مدت طولانی و بر فراز تمامی منابر جهان اسلام، واقعه دردناک عاشورا و به اسیری گرفته شده اهل بیت (ع) پس از آن واقعه و ظلم بسیاری که به اهل بیت نبوت روا شده است خود مبین و آشکار کننده همین موضوع می‌باشند. اما آنان طبق فرموده حضرت محمد (ص) که سخن بیهوده‌ای بر زبانشان جاری نمی‌شد و هر آنچه که بیان می‌نمود تماما حق است و بر گرفته از وحی الهی، صبر پیشه کردند تا ظلم و ستم از میان برود و البته که اعتقاد و باور همه این است که ظلم و ستم پا بر جا نخواهد ماند و با ظهور حضرت مهدی (عج)، حق ادا می‌شود و دنیا را عدل و داد فرا می‌گیرد.
در کتاب نهج البلاغه ترجمه علی شیروانی تفسیر دیگری برای این حکمت ذکر شده که بیان آن در اینجا خالی از لطف نیست.
در تفسیر دیگری این گونه آمده است: اگر که شخصی حق ما را گرفت ما دست بر نخواهیم داشت و اگر که او بر پشت شتر سوار شود ما بر کفل یا عقب شتر می‌نشینبم و خود را از حکومت و سیاست جدا نخواهیم کرد.
منبع:
[1] برگرفته از ترجمه نهج البلاغه علی شیروانی