زلزله یا زلزال از سوره‌های جزء سی‌ام قرآن کریم و نود و سومین سوره‌ای است که بر دل و جان پیامبر اعظم (ص) از سوی حق تعالی نازل گشته است. این سوره هشت آیه کوتاه دارد و در مکی یا مدنی بودن آن اختلاف است. خداوند در این سوره به یکی از رخدادهای وقوع قیامت که در هم کوبیده شدن زمین (زلزله مهیب و وحشتناک) است اشاره فرموده، همچنین پروردگار متعال در این سوره به گواهی زمین بر اعمال انسان ها و محاسبه و محاکمه دقیق روز جزا به گونه‌ای که اگر که فردی عمل خیر یا شر بسیار کوچکی انجام داده باشد، پاداش و جزای آن را می‌بیند اشاره نموده است. در مطلب «تفسیر سوره زلزله – بخش اول» به تفسیر آیاتی چند از این سوره پرداختیم حال به ادامه شرح و تفسیر این سوره می‌پردازیم.
سوره زلزال
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا ﴿۱﴾ وَأَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا ﴿۲﴾ وَقَالَ الْإِنْسَانُ مَا لَهَا ﴿۳﴾ يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا ﴿۴﴾ بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا ﴿۵﴾ يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِيُرَوْا أَعْمَالَهُمْ ﴿۶﴾ فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ ﴿۷﴾ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ ﴿۸﴾
به نام خداوند بخشنده مهربان، هنگامی که زمین شدیدا به لرزه در آید (1) و زمین بارهای سنگین خویش را خارج سازد (2) و در آن روز آدمی گوید: زمین را چه می شود؟ (چه شده که زمین اینگونه به لرزه در آمده است) (3) در آن روز زمین تمام خبرهای خود را بازگو می کند (4) چرا که پروردگار تو به او وحی نموده است (5) در آن روز مردم به شکل گروه های پراکنده (از گورها) بیرون می آیند تا اعمالشان به آنان نشان داده شود (6) پس هر که به مقدار ذره ای کار نیک انجام دهد آن را مشاهده خواهد کرد (7) و هر کس به قدر ذره ای کار و عمل زشتی مرتکب شده، آن را می بیند (8).
تفسیر سوره مبارکه زلزله
در مطلب گذشته تا آیه چهارم سوره زلزله تفسیر شد. حال به تفسیر آیات بعدی می پردازیم.
در آیه چهارم از خبر دادن زمین و گواه و شاهد بودن آن بر اعمال انسان ها و هر آنچه که از خیر و شر بر او انجام گرفته سخن به میان آمد. در آیه پنجم و در ادامه آیه چهارم خداوند می‌فرماید: چرا که پروردگار تو به او وحی نموده است. و به طور قطع زمین هیچ‌گاه در اجرای امر و دستور پروردگار متعال کوتاهی نخواهد کرد.
به کار بردن واژه و تعبیر «اوحی» در این آیه به این دلیل است که اینگونه صحبت کردن اعجاب آمیز با طبیعت زمین در تضاد است و این امر تنها با وحی الهی محقق می‌گردد.
البته برخی گفته‌اند مقصود این است که حق تعالی به زمین وحی می کند هر آنچه که در درون خود دارد را بیرون بریزد. اما از میان این دو تفسیر، تفسیر نخست مناسب تر به نظر می‌آید.
در آیه‌ی بعدی پروردگار متعال می فرماید: در آن روز مردم به شکل گروه‌های پراکنده (از گورها) بیرون می آیند تا اعمالشان به آنان نشان داده شود.
واژه «أَشْتَات» جمع کلمه «شت» بر وزن شط است که به معنای متفرق و پراکنده می‌باشد. بیان گردیده که این تفرقه و پراکندگی احتمال می‌رود به این سبب باشد که هر یک از فرق مذهبی به صورت جداگانه به عرصه قیامت قدم می‌گذارند، یا مردم هر بخش از این کُره خاکی به شکل جداگانه و متفرق در روز جزا حاضر می‌شوند، یا این تعبیر برای این آیه باشد که گروهی با چهره‌ای بشاش و زیبا و گروهی با صورت‌های ناراحت و عبوس و تاریک وارد صحرای محشر می‌شوند و یا همان‌گونه که در آیه هفتاد و یکم سوره اسراء ذکر شده است هر یک از امت‌ها با امام و پیشوای خویش فرا خوانده می‌شوند. همچنین می‌توان اینگونه تفسیر نمود که اهل ایمان با اهل ایمان و اهل کفر با کافران پا به عرصه قیامت می‌گذارند.
در آخر لازم است گفته شود که برای این آیه به سبب دارا بودن مفهوم وسیع و گسترده جمع این تفاسیر ممکن می‌باشد.
کلمه « يَصْدُرُ» از «صدر» بر وزن صبر گرفته شده و به خارج شدن شتران از آبگاه به شکل دسته جمعی و هیجان زده گفته می شود که متضاد کلمه ورود که به معنای داخل شدن شتران در آبگاه است، می‌باشد. به کار رفتن این واژه در این آیه در حقیقت کنایه از بیرون آمدن اقوام مختلف از گورها و قدم گذاشتن آنان در محشر برای بررسی اعمال و کردارشان می‌باشد. البته این نیز ممکن است که مقصود خروج آنان از صحرای محشر پس از حسابرسی و حرکت آن‌ها به سمت جایگاه ابدیشان در بهشت و جهنم است. از میان تفاسیری که گفته شد، معنا و تعبیر اول با آیه‌های پیشین متناسب‌تر است.
برای عبارت « لِيُرَوْا أَعْمَالَهُمْ» چهار معنا و تفسیر ذکر شده است:
- مشاهده پاداش و جزای اعمال.
- دیدن نامه عمل که هر خیر و شری در آن ثبت گردیده است.
- مشاهده باطنی که همان معرفت و شناخت چگونگی اعمال خویش است.
- تجسم عمل و دیدن خود اعمال می‌باشد.
از میان این چهار تفسیر، تفسیر چهارم مناسب‌تر می‌باشد.
در واقع آیه ششم سوره زلزله را می‌توان از روشن‌ترین آیات در موضوع تجسم پیدا کردن اعمال دانست. در آن روز (قیامت) عمل انسان به صورت‌های مناسبی (درخور با عمل) تجسم خواهد یافت و در مقابل او نمایان می‌گردد و همنشینی با آن (عمل) مایه شادمانی و نشاط یا رنج است.
در دو آیه انتهایی خداوند متعال به سرانجام مومنان و کافران اشاره نموده و می‌فرماید: پس هر که به مقدار ذره ای کار نیک انجام دهد آن را مشاهده خواهد کرد، و هر کس به قدر ذره ای کار و عمل زشتی مرتکب شده، آن را می بیند.
کلمه «مثقال» در دو معنا به کار می‌رود، سنگینی و ترازویی که با ثقل و سنگینی اشیاء سنجیده می‌شود. در این آیه معنای اول مقصود و منظور است.
برای واژه «ذرة» نیز تفاسیر مختلفی ذکر گردیده است:
- در معنای مورچه کوچک آمده است.
- به گرد و غباری که در هنگام قرار دادن دست بر زمین به آن می‌چسبد نیز اطلاق شده است.
- به ذرات کوچک غبار معلق در هوا هم می گویند.
- به آن نوری که هنگام تابش آفتاب به اتاق تاریک از روزنه‌ای دیده می شود نیز تفسیر گردیده است.
همچنین می‌دانیم به اتم «ذره» می گویند و در زبان عربی به بمب اتمی «القنبلة الذریة» گفته می شود.
در واقع معنا و مفهوم ذره هر چه که باشد در این آیات مقصود کوچک‌ترین وزن‌ها می‌باشد. در هر صورت این دو آیه از جمله آیاتی می‌باشند که می توانند پشت آدمی را بلرزانند زیرا به خوبی حسابرسی بسیار دقیق پروردگار به تصویر کشیده شده است.
- تلاوت ترتیل سوره زلزال – یوسف کالو