شرح دعای ششم صحیفه سجادیه – بخش اول

صحیفه سجادیه حضرت زین العابدین علیه السلام بدون شک از آثار مکتوب بسیار مهم اسلام و مذهب تشیع است که سرشار از آموزه های اخلاقی و مضامین عرفانی است. این کتاب پر مضمون دارای 54 دعا از دعاهای امام سجاد (ع) است که با تفکر و تدبر در آن ها و شرح های نگاشته شده توسط شارحان و مفسران می توان به پندها، اندرزها و درس های نهفته در آن ها پی برد. در این مطلب و در ادامه سلسله مطالب دعاهای صحیفه به شرح و تفسیر بخشی ار دعای ششم صحیفه سجادیه خواهیم پرداخت.

فراز نخست دعای ششم صحیفه سجادیه

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ اللَّیلَ وَ النَّهَارَ بِقُوَّتِهِ وَ مَیزَ بَینَهُمَا بِقُدْرَتِهِ وَ جَعَلَ لِکلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا حَدّاً مَحْدُوداً وَ أَمَداً مَمْدُوداً، یولِجُ کلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا فِی صَاحِبِهِ، وَ یولِجُ صَاحِبَهُ فِیهِ بِتَقْدِیرٍ مِنْهُ لِلْعِبَادِ فِیمَا یغْذُوهُمْ بِهِ وَ ینْشِئُهُمْ عَلَیهِ؛ فَخَلَقَ لَهُمُ‏ اللَّیلَ لِیسْکنُوا فِیهِ‏ مِنْ حَرَکاتِ التَّعَبِ وَ نَهَضَاتِ النَّصَبِ، وَ جَعَلَهُ لِبَاساً لِیلْبَسُوا مِنْ رَاحَتِهِ وَ مَنَامِهِ، فَیکونَ ذَلِک لَهُمْ جَمَاماً وَ قُوَّةً، وَ لِینَالُوا بِهِ لَذَّةً وَ شَهْوَةً.

حمد و سپاس مخصوص پروردگاری است که شب و روز را به قوت و توان خویش آفرید و به قدرت خود میان آن ها تفاوت قرار داد و برای هر یک از آن ها حد و مرزی محدود و زمان و طولی مشخص تعیین کرد. هر یک از آن ها را (شب و روز را) در دیگری فرو می کند (اشاره به کاستن از شب یا روز و افزودن به دیگری دارد تا فصول سال رقم بخورد) که این خود به تقدیر الهی است که برای بندگان مقرر گشته تا بدین وسیله (با چنین نظمی) روزی و رشد و نموی آن ها را تأمین و مُهیّا نماید. پس شب را برای آن ها آفرید تا در آن از حرکات و فعالیت های رَنج آور و خسته کننده (آزار دهنده) بیاسایند و آرامش پیدا کنند. و آن (شب) را پوشش و لباسی قرار داد تا در آن به آرامش رسیده و به راحتی بخوابند. پس این همه باعث تجدید قوا و نشاط آنان می گردد و به لذت و کام دل [1] می رسند.

شرح فراز نخست 

حضرت زین العابدین (ع) در این دعا قدرت و توان پروردگار و ارتباط مستقیم او با عالم خلقت را بیان نموده و همه ی مخلوقات را در پناه توان و عظمت حق تعالی دانسته است.

 

برخی اوقات بعضی اندیشمندان موضوعی را مطرح می کنند که در اصل توهم خامی بیش نیست. آن ها می گویند که پیشرفت علمی و پی بردن به ارتباط میان موجودات و قوانینی که بر طبیعت حاکم و در آن جاری می باشند کفایت می کند و نیازی نیست که به مذهب توجه شود، به این دلیل که اطلاعات کافی را در زمینه های مورد نیاز داریم و تنها در فضاهایی همچون مسجد یا کلیسا و همانند این ها است که باید به دین توجه کرد و خداوند، دستورات و اوامر دینی می بایست محدود و محصور در اماکن دینی و مذهبی باشند. امام سجاد علیه السلام این موضوع را کاملا مردود می داند. در حقیقت بیان چنین موضوعی نشان دهنده ی کوچک و محدود بودن فکر و ذهن آن هاست نه واقعیت جهان هستی. در یک اکتشاف طبیعی چیزی را که یک کاوشگر بدست می آورد تنها آیه ای از آیات پروردگار است و چه رازها و اسرار بزرگ و عظیمی در عالم هستی وجود دارند که انسان ها تنها به بخش بسیار کوچکی از آن ها دست پیدا کرده و به آن ها آگاه گشته اند.

ادعیه ای که از حضرات معصومین (ع) به دست ما رسیده با روایاتی که از آن ها نقل گشته متفاوت است چون که در دعا مخاطب خداوند متعال است و امام معصوم با تمام حقیقت در آن جلوه کرده و معارف و حکمت های بسیاری را در آن به امانت گذارده است.

در حقیقت ادعیه ها اسراری بسیاری را در بر دارند که بر افراد اندیشمند و محقق است که برای پی بردن به آن ها تلاش و مجاهدت نمایند. اما در احادیث و روایات مطالب به شکلی دیگر بیان شده اند زیرا محدوده فهم و درک مخاطب که شخص روایت کننده است در نحوه ی پاسخ در نظر گرفته شده است.

ائمه اطهار (ع) با دعا حقیقت های زیادی را برای امت اسلامی بازگو نموده اند که با شیوه ها و روش های علمی و همچنین فلسفی تفاوت بسیار دارند به طور مثال در علوم مختلف نظیر فلسفه فعل و انفعالات یا علل و معلول هایی مشاهده می شوند که هر کدام از آن ها در جای خود تاثیر خاص خود را دارند و همه ی فرآیند های علمی در ارتباط با همان فعل و انفعالات دیده می شوند. فردی که فیلسوف الهی است نیز واسطه ها را بر اساس چهارچوب فلسفی خود تاثیر گذار می داند اما در مکتب دعا اگر چه تمام واسطه ها و فعل و انفعالات در جای خود صحیح دانسته شده اند اما استقلال در تاثیر از آن ها سلب شده و تاثیر علت و سود بخشی و مفید بودن همه ی موثر ها مخلوق خدا معرفی شده اند و به صاحب اصلی که حق تعالی است منسوب گشته اند و فرمانروایی و حکومت مطلق بر هستی را از آن خالق بی همتا که هیچ حد و یا نقصانی بر او حاکم نیست می داند، به این معنا که به طور کامل ترسیم می کند که عالم را حق تعالی خلق کرده و همه ی آثار هستی قائم به امر و خواست او هستند.

در واقع خداوند متعال «فَعَّالٌ لِمَا يُرِيدُ» [2] است به این معنا که هر چه را بخواهد در کمال قدرت و اختیار انجام خواهد داد.

در این بخش از دعا امام (ع)، حمد و ستایش را مخصوص پروردگاری می داند که شب و روز را به قوت و توانش خلق کرده و به قدرت خود میان آن ها تفاوت قرار داده است.

امام علیه السلام می فرماید: خداوند برای هر یک از اوقات شب و روز حد و زمان مشخصی قرار داد و تنظیم حرکت و گردش سیاره ها بر اساس شرایط زندگی انسان است به این معنی که اگر شب یا روز از حد محدودی که برای آن ها در نظر گرفته شده طولانی تر می شدند برای انسان ملال آور، خسته کننده و مضر می بود، پس هر یک را محدود و از دیگری متمایز و متفاوت خلق کرد گذشته از آن که در تمام پدیده ها و تنوع های موجود در عالم اسراری وجود دارد که حکمت های مهمی را در بر دارند و باید به آن ها اندیشید و بهره ی لازم را برد.

با اشاره به این حکمت امام سجاد (ع) در ادامه می فرماید: در طول سال، شب و روز گاهی کوتاه و گاهی بلند می شوند و همواره در نوسانی هستند که بر اساس حسابی دقیق صورت گرفته و در این شب و روز است که بسیاری از امور انسان ها مقدر شده و رشد و پروش بندگان انجام می گیرد. در واقع آنچه که از این بخش می توان فهمید این است که آفرینش شب و روز و کوتاه یا بلند شدن آن ها در موجود شدن و روزی گرفتن بنده ها تاثیری تام دارد.

حق تعالی در آیه دهم سوره فصلت می فرماید: … و رزق [روزی خوارانش] را در آن به مدت چهار دوره [بهار، تابستان، پاییز و زمستان] تقدیر کرد …

در این چهار فصل گاهی از طول شب پیوسته کاسته می شود تا به کوتاهترین زمان خود برسد و گاهی روز کوتاه می گردد و این اتفاق با حرکت های شمالی و جنوبی خورشید انجام می گیرد که در هر رفت و برگشت خورشید دو فصل سپری می شود و در کل حرکت های شمالی و جنوبی آن چهار فصل بر اساس آنچه که محسوس و قابل مشاهده است انجام خواهد گرفت و این بخش از دعا که ذکر شد مفهوم آیه دهم سوره فصلت است.

در واقع اندازه گیری روز و شب و رشد و نمو بندگان در همین چهار فصل سال انجام خواهد گرفت و این فراز به درستی جریان پروش یافتن انسان ها را به تصویر کشیده شده است.

در قسمت بعدی فراز، امام (ع) به خواص شب پرداخته و به چند مورد از مسائل مهم زندگی انسان اشاره فرموده است.

• آدمی در هنگام شب از فعالیت های ملال آور و خسته کننده و سختی هایی که در طی روز متحمل شده است رها می گردد و آسایش می یابد.

در شب انگار که لباسی از آرامش به انسان پوشانده می شود که آسایش پیدا کرده و نیرو و قوای از دست رفته اش را باز خواهد بافت و همچنین در پناه آن، خوشی و لذت در کامش فرو خواهد ریخت (در آیه 47 سوره فرقان به لباس بودن شب اشاره شده است).

منابع:

[1] شهوتی که در این جا به کار رفته است به معنی غریزه جنسی نیست و هر گونه میل و رغبتی که در وجود انسان است را در بر می گیرد.

[2] آیه 15 سوره بروج

• تلاوت ترتیل آیه 47 سوره فرقان – استاد شحات محمد انور