قضا و قَدَر الهی از جمله مسائل و موضوعات مهم، پیچیده و بحث بر انگیز در اسلام به عنوان جامع ترین و کامل ترین دین می باشند که همواره مورد بحث بزرگان و اندیشمندان اسلامی بوده اند.
قضا یعنی حتمیت و قطعیت بخشیدن به پدیده و یا چیزی و قَدَر به معنای قرار دادن اندازه و حدود مُعَیّن برای پدیده هاست. قضا و قَدَر الهی تمام پدیده های جهان هستی را شامل می شود و همین امر سبب پیچیدگی آن شده است. در واقع مسئله ای که مورد بحث قرار می گیرد این است که اگر قضا و قَدَر الهی همه چیز را شامل می گردد، پس اختیار را نیز در برخواهد گرفت و این در بر گرفتن، جایی را برای اختیار آدمی باقی نخواهد گذاشت. در پاسخ به این مسئله بیان شده که قضا و قَدَر خداوند منافاتی با اختیار و اراده انسان ندارد و در طول آن قرار دارد.
در قرآن کریم و همچنین روایات نقل شده از بزرگان معصوم علیهم السلام بسیار به این موضوع پرداخته شده است و در اثبات و تائید آن نیز دلایل عقلی ذکر گردیده اند. در این مطلب سخنان و احادیث روایت شده از رسول الله (ص) و ائمه اطهار علیهم السلام درباره قضا و قَدر الهی را برای استفاده شما قرار داده ایم.
سخنان رسول الله (ص) درباره تقدیر و قضای الهی
- عَجَبا للمؤمنِ لا يَقضي اللّه ُ علَيهِ قَضاءً إلاّ كانَ خَيرا لَهُ، سَرَّهُ أو ساءَهُ ! إنِ ابتَلاهُ كانَ كَفّارَةً لذَنبِهِ، و إن أعطاهُ و أكرَمَهُ كانَ قد حَباهُ [1].
شگفتا بر مؤمن، خداوند هیچ تقدیری را برای او رقم نمی زند مگر اینکه برای او خیری در آن باشد، چه آن تقدیر در ظاهر خوب و خوشایند باشد و چه ناخوشایند و بد. اگر که خداوند مبتلایش نمود، کفاره گناهانش خواهد بود و اگر که به او داد و عطا نمود همانا آن را دوست و گرامی داشته است.
- كُلُّ شَئٍ بِقَضائِهِ وَ قَدَرِه و اُمور تَجرِي ما بينَهُما [2].
همه چیز بر اساس قضا و قَدَر الهی می باشد و همه ی امور ما بین این دو در جریان می باشند.
- في كُلِّ قضاءِ اللهِ عزّوجلَّ خِيَرَةٌ للمؤمنِ [3].
در همه ی قضای خداوند عز وجل، خیر و خوبی برای مؤمن وجود دارد.
- قَدَر اللهُ مقادِرَ قَبْلَ انْ يَخلُقَ اللهَ السّماواتِ وَ الاْرضِ [4].
خداوند مقدَّرات را پیش از آن که آسمان ها و زمین را بیافریند، مقدر نموده است.
- لَعَنَ اللهُ المُكّذِبينَ بِقَدر الله [5].
خداوند تکذیب کنندگان تقدیر الهی را لعنت نماید.
احادیث روایت شده از امامان معصوم (ع) درباره قضا و قَدَر خداوند
امام علی (ع)
- تَذِلُّ الاُمُورِ للمقاديرِ، حتّي يكونُ الْحَتْفُ في التّدبير [6].
امور آن چنان در سیطره و کنترل تقدیر می باشند که هیچ تدبیری در مقابل تقدیر اثر بخش نخواهد بود.
- اِنّ الله يَجْري الأُمورَ علي ما يقتضيهِ و لا ما تَرْتَضِيه [7].
همانا خداوند متعال امور و کارها را بر طبق آنچه که مقدر نموده به جریان می اندازد، نه بر اساس آن چه که دلخواه و خواست او (منظور انسان) است.
- و قَد سُئِلَ عَنِ القَدَرِ: طَرِيقٌ مُظلِمٌ فَلَا تَسلُكُوهُ و بَحرٌ عَمِيقٌ فَلَا تَلِجُوهُ و سِرُّ اللَّهِ فَلَا تَتَكَلَّفُوهُ [8].
از امام علی علیه السلام درباره تقدیر سوال شد. ایشان فرمودند: تقدیر الهی راه و مسیری است تاریک، آن را طی نکنید، دریایی ست پر عمق، به آن وارد نگردید و راز و سِری است به آن نپردازید (در این راز خود را به زحمت نیفکنید).
- في صفةِ أولياءِ اللّه ِ سبحانَهُ: و إن صُبَّت علَيهِمُ المَصائبُ لَجَؤوا إلَى الاستِجارَةِ (الاستِخارَةِ) بكَ، عِلما بأنَّ أزِمَّةَ الاُمورِ بِيَدِكَ، و مَصادِرَها عَن قَضائكَ [9].
در وصف (توصیف نمودن) اولیا و دوستان خداوندی که پاک و منزه است: و اگر که مصائب و مشکلات به یک باره بر آن ها ببارد به تو پناه آورند با عِلم به این که زمام تمام امور و کارها به دست توست و مبنا و اساس آن از قضای تو می باشد.
امام سجاد (ع)
- مَن قَنِعَ بِما قَسَمَ اللهُ لَهُ فَهُوَ مِن اَغنَی الناسِ [10].
هر آن کس که به آن چه خدا برای او معین و مقدر کرده است قناعت کند، پس او از بی نیازترین و داراترین مردم می باشد.
- اَلصَّبْرُ وَ اَلرِّضَا عَنِ اَللَّهِ رَأْسُ طَاعَةِ اَللَّهِ وَ مَنْ صَبَرَ وَ رَضِيَ عَنِ اَللَّهِ فِيمَا قَضَى عَلَيْهِ فِيمَا أَحَبَّ أَوْ كَرِهَ لَمْ يَقْضِ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ فِيمَا أَحَبَّ أَوْ كَرِهَ إِلاَّ مَا هُوَ خَيْرٌ لَهُ [11].
صبر و خشنودی از خداوند رأس و اساس اطاعت و پیروی از خدا است و هر آن که بر چیزی که خداوند برایش مقدر نموده (چه آن چیز را دوست داشته باشد و چه از آن چیز مقدَّر شده بدش بیاید) صبر نموده و از خداوند راضی و خشنود باشد، خداوند تقدیر و قضای او (در تمام اتفاقات خوشایند و ناخوشایند) را جز خیر و خوبی قرار نخواهد داد.
امام محمد باقر (ع)
- يَحْشُرُ المُكَذِّبُونَ بِقَدَرِ اللهِ منْ قُبورِهم قَدْ مَسَخُوا قِرَدَةً و خناذِيرٍ [12].
تکذیب کنندگان قضا و قَدَر اللهی در روز جزا به شکل میمون و خوک محشور می گردند.
امام جعفر صادق (ع)
- ما مِنْ قَبْضٍ وَ لا بَسْطٍ إلّا وَ للّهِ فِیهِ مَشِیَّةٌ وَ قَضاءٌ وَ ابْتِلاءٌ [13].
هیچ انقباض و انبساطی نیست (تنگنایی و گشایش) مگر اینکه در آن مشیت، قضا و ابتلاء الهی وجود دارد.
- اِنّ الْقضاءَ وَ الْقَدَرَ، خَلْقان مِنْ خَلْقِ الله. [14]
همانا قضا و قَدَر دو آفریده از آفریده های الهی اند.
- انَّ اَعْلَمَ الناسُ بِاللهِ، اَرضْاهُم بِقَضاءِ الله عزّوجلّ [15].
همانا داناترین مردم راضی و خشنودترین آن ها به قضا و قَدَر خداوند عز و جل است.
امام موسی کاظم (ع)
- الْمُؤْمِنُ بِعَرَضِ كُلِّ خَيرٍ لو قُطِعَ أَنمَلَةً أَنمَلَةً كانَ خَيْراً لَهُ و لو وُلِّيَ شَرقَهَا و غربَهَا كانَ خَيراً لَه [16].
شخص مؤمن همیشه در معرض و جایگاه خیر و خوبی است. اگر که بر اساس قضا و قَدَر خداوند بند بند وجود او از هم جدا شوند برای او خیر است و اگر که در اثر تقدیر الهی ولایت و حکومت شرق و غرب را به دست گیرد، باز هم برای او سراسر خیر و خوبی است.
امام رضا (ع)
- لا يكون شيءٌ في السماواتِ و لا في الارضِ الاّ بِقدَرَ الله وَ مَشيّتِهِ [17].
هیچ چیز در آسمان ها و زمین نیست مگر اینکه بودنش بر اساس مشیت و تقدیر الهی است.
- ثَمانيَةُ أشياءَ لا تكونُ إلاّ بقَضاءِ اللّه ِ و قَدَرِهِ : النَّومُ، و اليَقَظَهُ، و القُوَّةُ، و الضَّعفُ، و الصِّحَّةُ، و المَرضُ، و المَوتُ، و الحَياةُ. [18]
هشت چیز جز به قضا و قَدَر الهی نمی باشند: خواب و بیداری، توان و ضعف یا همان ناتوانی، سلامتی و مریضی و مرگ و زندگی.
منابع:
[1] تحف العقول،ص 48
[2] بحار الانوار، جلد 5، صفحه 124
[3] امالي شيخ صدوق، صفحه 439
[4] توحيد صدوق، صفحه 368
[5] بحار الانوار، جلد 5، صفحه 88
[6] نهج البلاغه، حکمت 16
[7] غرر الحکم، حدیث 3238
[8] نهج البلاغه، حکمت 287
[9] نهج البلاغه، خطبه 227
[10] کشف الغمه ، جلد 2 صفحه 298
[11] کافی، ج 2، ص 60
[12] ثواب الاعمال، ص 205
[13] کافی، ج 1، صفحه 152، ح 2
[14] توحید صدوق، ص 364
[15] وسائل الشيعه، جلد 2، صفحه 899
[16] بحار الانوار، ج 64، ص 242
[17] بحار الانوار، ج 5، ص 88
[18] همان، ص 95
- تلاوت ترتیل آیه 49 سوره قمر – شیخ عبدالله مطرود
إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ
البته ما هر چیز را به اندازه آفریدیم!
