قاسم بن علاء همدانی از چهره های درخشان و کمتر شناخته شده تاریخ تشیع است؛ مردی که نامش با ایمان راسخ، معرفت عمیق و پیوندی استوار با خاندان اهل بیت(ع) گره خورده است. او در روزگاری پُرآشوب، با دل بستگی صادقانه به امام زمان خویش و ایفای نقشی مهم و مؤثر در انتقال پیام امامت، جایگاهی والا در میان یاران خاص ائمه اطهار(ع) یافت. زندگی و شخصیت قاسم بن علاء، جلوه ای از اخلاص، بصیرت و وفاداری است که مرور آن، ما را با بخشی ارزشمند از تاریخ معنوی شیعه آشنا می سازد. با معراج النبی همراه شوید
معرفی قاسم بن علا همدانی
قاسم بن علاء همدانی مردی از قبیله کهن همدان بود و در ناحیه آذربایجان زندگی می کرد . پدر او، علاء بن فضیل بن یسار نَهْدی، از یاران نزدیک امام جعفر صادق(ع) به شمار می رفت و همین پیشینه، قاسم را از آغاز زندگی با فضای ایمان و ولایت پیوندی محکم می داد.
جایگاه قاسم بن علاء همدانی
قاسم بن علاء همدانی از شخصیت های برجسته و مورد اعتماد شیعه بود که به گفته شیخ طوسی، در عمر طولانی ۱۱۷ ساله خود، محضر سه امام؛ امام رضا(ع)، امام حسن عسکری(ع) و امام مهدی(عج) را درک کرد. بر اساس منابعی چون مصباح المتهجد، او از سوی امام حسن عسکری(ع) به مقام وکالت منصوب شد؛ جایگاهی رفیع و مهم که بیانگر امانت داری و اعتماد ویژه امام به این مرد بزرگ است. هرچند در رجال طوسی نامش در میان راویان مستقیم حدیث دیده نمی شود.
قاسم بن علاء در هشتاد سالگی بینایی خود را از دست داد، اما به شکلی عجیب و شگفت، یک هفته پیش از وفات بینایی خود را به دست آورد. امام مهدی(عج) در توقیعی، زمان وفات او را چهل روز پیش از وقوع اعلام کرد که نشان دهنده جایگاه خاص او نزد امام عصر است. پس از درگذشتش نیز امام زمان(عج) در نامه ای خطاب به فرزندش حسن بن علاء، از قاسم بن علاء به عنوان الگویی شایسته یاد کرد و با توجه به محتوای این نامه ها، پژوهشگران معتقدند حسن بن علاء بعد از پدر، مسئولیت وکالت شیعیان را بر عهده گرفته است.
دریافت نامه های امام زمان (ع)
به گفته سید ابوالقاسم خویی، فقیه و رجال شناس برجسته معاصر، قاسم بن علاء از وکلای ناحیه مقدسه به شمار می رفت؛ شخصیتی که نه تنها با امام زمان(عج) ارتباط مستقیم داشت، بلکه توفیق دیدار آن حضرت و مشاهده نشانه ها و معجزات ایشان را نیز یافته بود.
بر اساس نقل شیخ طوسی، نامه های امام مهدی(عج) اغلب از طریق محمد بن عثمان و حسین بن روح دو نفر از نواب خاص امام عصر به قاسم بن علاء می رسید. علاوه بر این، خودِ قاسم نیز از کسانی بود که توقیعات زیادی به طور مستقیم خطاب به او صادر می شد و وی نقش واسطه و رابط امین را در رساندن این نامه ها و پیام های امام به شیعیان ایفا می کرد؛ نقش حساس و مهمی که جایگاه ویژه او را در وکالت امامیه نشان می دهد.
شماری از نوشته یا نامه های صادر شده برای قاسم بن علاء در منابع معتبر حدیثی ثبت شده است. از جمله توقیعی درباره شیوه صحیح صلوات فرستادن بر اهل بیت(ع)، توقیعی در بیان روز ولادت امام حسین(ع)، نامه ای در جواب به درخواست قاسم برای دعای سلامتی فرزندانش، و نیز توقیعی در لعن کردن احمد بن هلال کرخی. این توقیعات مبارک در کتاب هایی مانند الغیبه شیخ طوسی، مصباح المتهجد، الکافی و رجال کشی نقل و ضبط شده اند و دلیلی واضح و روشن بر ارتباط نزدیک و اعتماد متقابل بین قاسم بن علاء و امام عصر(عج) محسوب می شود.
ماجرای عجیب قاسم بن علا همدانی
ابو عبدالله صفوانی نقل می کند که قاسم بن علاء از یاران خاص و مورد اعتماد بود و ۱۱۷ سال عمر کرد. او هشتاد سال بینا بود و سپس نابینا شد، اما هفت روز قبل از وفاتش بینایی او به طرز معجزه آسایی بازگشت. قاسم بن علاء امام هادی و امام حسن عسکری (ع) را درک کرده بود و در شهر «اران» آذربایجان زندگی می کرد. توقیعات و نامه های امام زمان (عج) ابتدا به او و پس از وی به نواب خاص می رسید.
پس از آنکه دو ماه نامه ای از سوی امام نرسید، قاسم دچار نگرانی شد. در همین زمان پیکی از عراق وارد شد و نامه ای از امام زمان (عج) برای او آورد. قاسم با احترام فراوان نامه را بوسید و به کاتب خود داد تا آن را بخواند. در نامه آمده بود که قاسم چهل روز دیگر از دنیا خواهد رفت، نه روز پس از دریافت نامه بیمار می شود، پیش از مرگ بینایی اش بازمی گردد و دینش تا پایان عمر محفوظ خواهد ماند و پاداش بزرگی نصیبش می شود.
قاسم با شنیدن این خبر نه تنها ناراحت نشد، بلکه با رضایت و آرامش گفت که پس از چنین عمر طولانی، آرزویی برای دنیا ندارد. تمام وقایع دقیقاً مطابق نامه پیش رفت و قاسم در سپیده دم روز چهلم درگذشت. دوست ناصبی او به نام عبدالرحمن که شاهد تحقق این پیشگویی ها بود، متحول شد و با شگفتی به حقانیت این امر پی برد و مذهب تشیع را پذیرفت.
قاسم بن علا همدانی روایتگر احادیث مهدوی
برای تبیین درست معارف مهدویت، روایات جایگاهی اساسی دارند؛ زیرا شناخت حقیقت وجودی امام مهدی(عج) و ابعاد گوناگون زندگی آن حضرت، جز از راه سخنان معصومان(ع) که مظهر علم الهیاند، امکان پذیر نیست. امامان معصوم آینه تمام نمای علم خداوند هستند و هیچ گونه ابهام و تاریکی در وجود آنان راه ندارد. حق به وسیله آنان آشکار و باطل با کلامشان زدوده می شود و حقیقت، در سخن ایشان جلوه می یابد.
درباره امام دوازدهم، حضرت حجت(عج)، از آغاز ولادت تا دوران ظهور، روایات فراوانی از پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) نقل شده است. این احادیث که توسط راویان و عالمان حدیث گردآوری شدهاند، امروز میراثی ارزشمند برای شناخت مهدویت به شمار میآیند و اساس تحلیل های معرفتی در این حوزه را شکل می دهند.
با این حال، در عصر غیبت کبری و با فاصله گرفتن از زمان راویان نخستین، بسیاری از منابع اولیه حدیثی از میان رفتهاند. اصول و کتابهایی که بزرگان حدیث مانند حسین بن سعید، علی بن مهزیار و ابن ابی عمیر بر اساس آن ها روایت نقل می کردند، امروز در دسترس نیست. از این رو، بخشی از قرائن مهمی که گذشتگان برای اطمینان به صدور روایت در اختیار داشتند، از بین رفته است.
همین مسئله باعث شد عالمان علم درایه، مفهوم «روایت صحیح» را به دو دسته صحیح نزد قدما و صحيح نزد متاخران تقسیم کنند. قدما با تکیه بر قرائنی مانند عرضه روایت بر امام(ع) یا ثبت آن در اصول معتبر، به صدور روایت اطمینان داشتند؛ اما این قرائن در زمان ما موجود نیست. بنابراین بررسی روایات مهدوی، نیازمند دقت بیشتر و توجه به تفاوت روش گذشتگان و متأخرین در ارزیابی احادیث است.
سخن پایانی
قاسم بن علا همدانی نمونهای کامل و روشن از انسان هایی است که با ایمانی استوار و مسئولیتی خطیر، نقش خود را در پاسداری از حقیقت امامت ایفا کردند. زندگی پر از پند او نشان میدهد که پیوند با امام زمان(عج) تنها یک باور ذهنی نیست، بلکه راهی سرشار از اخلاص، امانت داری، صبر و وفاداری است؛ راهی که گاه با رنج نابینایی، غربت و نگرانی همراه میشود، اما در نهایت به آرامش درونی، یقین و نور هدایت می انجامد.
مرور حیات چنین چهرههایی، ما را متوجه این حقیقت می کند که زنده ماندن مکتب تشیع، مدیون تلاش مردان و زنانی است که در حساسترین مقاطع تاریخ، بی ادعا بار سنگین انتقال پیام اهل بیت(ع) را بر دوش کشیدند. قاسم بن علاء نه تنها وکیلی امین و راوی معارف مهدوی بود، بلکه با سبک زندگی و پایان سراسر اطمینانش، گواهی زنده بر صدق وعده الهی و حقانیت راه ولایت به شمار می آید.