آغاز نماز، آغازی است برای بریدن از هیاهوی جهان و پیوستن به آرامشی که تنها در حضور پروردگار معنا میگیرد. تکبیره الاحرام، دروازهای است میان خاک و افلاک؛ گامی است از دل روزمرگیها به سوی نور. وقتی دستانت را با التماس بالا میبری و «الله اکبر» را بر زبان میآوری، گویی تمام آنچه تو را به زمین بسته، پشت سر میگذاری و روحت را رو به سوی آسمان پرواز میدهی. این تکبیر، پیمانی شگرف برای فروتنی، پاکی نیت و تسلیم شدن در برابر بزرگی خداوند است. لحظهای کوتاه اما عمیق، که نماز را از یک عمل ظاهری به سفری قلبی تبدیل میکند. در همان دم که تکبیر گفته میشود، دل در سکوتی شیرین فرو میرود و خود را در حضور خدا احساس میکند. در ادامه همراه با معراج النبی باشید تا در مورد تکبیره الاحرام بیشتر بدانیم.
تکبیره الاحرام چیست؟
تکبیره الاحرام یکی از واجبات و ارکان اصلی نماز است و با گفتن اللّه اکبر در آغاز عبادت شروع میشود. اگر نمازگزار عمداً یا سهواً این تکبیر را بر زبان نیاورد یا آن را به شکل نامناسب بر زبان آورد یا ادا کند، نماز او باطل خواهد بود و باید دوباره نماز را بخواند. همچنین لازم است تکبیره الاحرام حتماً بهصورت عربی صحیح تلفظ گردد تا نماز اعتبار شرعی خود را حفظ کند.
معنی تکبیرة الاحرام
عبارت الله اکبر نشاندهنده برتری مطلق خداوند بر همه موجودات محسوس و نامحسوس، مادی و آسمانی است.
“الله اکبر” به این معنا است که خداوند بزرگتر از آن چیزی است که بتوان آن را وصف کرد.
امام صادق (علیهالسلام) میفرمایند: «هنگامی که تکبیر میگویی، همه چیز در نظر تو جز خداوند ناچیز و بیاهمیت میشود».
تکبیر گفتن با زبان در حالی که دل به چیز دیگری مشغول است، نوعی دروغ و فریب است و به همین سبب، خداوند شیرینی ذکر را از چنین فردی میگیرد.
دلیل نامگذاری تکبیره الاحرام
دلیل این نامگذاری آن است که با گفتن این تکبیر در ابتدای نماز، انجام هر کاری که با نماز مخالفت یا منافات دارد، مثل حرف زدن یا خوردن یا خندیدن با صدای بلند بر فرد نمازگزار حرام میشود. به همین دلیل، از آن با عنوان تحریمه نیز یاد شدهاست. در روایات نیز واژه تکبیرةُ الاحرام به کار رفته و گاهی از آن با نامهایی چون تکبیرةُ الافتتاح یا أَنَفُ الصلاة یاد شده است.
از واجبات نماز است
در برخی منابع فقهی اهلسنت، از گروهی از تابعین مانند اوزاعی، زُهری و سعید بن مسیب، مستحب بودن تکبیرة الاحرام نقل شده است، اما در فقه امامیه و نیز میان بیشتر فقهای اهلسنّت بر واجب بودن آن نظر واحدی وجود دارد.
در مورد اینکه تکبیرة الاحرام بخشی از نماز است یا شرط آن، دیدگاهها و نظرات متفاوت است. بیشتر مذهبهای فقهی، آن را نخستین بخش نماز میدانند و بر همین اساس، تمام شرایط لازم برای اجزای نماز مثل رو به قبله بودن و پوشش درست و مناسب نمازگزار در مورد تکبیرة الاحرام نیز واجب شمرده میشود. در مقابل، فقهای حنفی تکبیرة الاحرام را مانند طهارت لباس یا مکان، شرط صحت نماز دانستهاند.
علاوه بر اینها بسیاری از فقها علاوه بر واجب دانستن تکبیرة الاحرام، آن را در ردیف ارکان نماز آوردهاند. بر پایه نظر مشهور درباره رکن، اگر نمازگزار عمداً یا سهواً این تکبیر را ترک کند یا نقصی در آن به وجود آید، نماز باطل شده و باید دوباره اقامه شود.
آیا تکرار تکبیره الاحرام نماز را باطل میکند
اینکه تکرار تکبیرة الاحرام باعث باطل شدن نماز میشود یا نه، از موضوعاتی است که میان فقهای امامیه اختلاف نظر ایجاد کرده است. علت اصلی این اختلاف، برداشتهای متفاوت از مفهوم «رکن» است. طبق دیدگاه مشهور فقهای امامیه، اگر نمازگزار برای آغاز نماز «الله اکبر» بگوید و دوباره همان تکبیر را با نیت تکبیرة الاحرام تکرار کند، نمازش باطل میشود؛ بنابراین برای شروع صحیح باید تکبیر سوم را بگوید. بر همین اساس، اگر تکبیر چهارم نیز گفته شود، نماز دوباره باطل شده و نیاز به تکبیر پنجم خواهد بود.
اما در برابر این نظریه دیدگاه دیگری وجود دارد که میگوید بر زبان آوردن تکبیر نه نماز را باطل میکند و نه باعث میشود نمازگزار مجبور شود نماز را دوباره ادا کند. طرفداران این نظر دیدگاه و نظرشان این است که حرف و دلیل قانعکنندهای برای باطل حساب کردن نماز در چنین شرایطی وجود ندارد. همچنین تأکید میکنند که واژه «رکن» اصطلاحی فقهی است و در قرآن یا روایات چنین اصطلاحی به کار نرفته است؛ بنابراین باید آن را با معنای اصلی آن یعنی «پایه و ستون» فهمید، نه چیزی غیر از این.
شرایط صحت تکبیره الاحرام
درست بودن تکبیرة الاحرام شرایطی دارد که از مهمترین آنها میتوان به همزمانی آن با نیت نماز، ایستادن هنگام گفتن تکبیر، و ادای صحیح عبارت «الله اکبر» اشاره کرد. بنابراین به کار بردن هر عبارت دیگری، هرچند هممعنی یا مترادف کافی نیست و حتی ممکن است نماز را باطل کند.
ابوحنیفه استفاده از هر عبارت برای بزرگداشت خداوند، مانند «الله اعظم» یا «الحمدلله»، را به جای «الله اکبر» جایز دانسته است.
در این میان، تنها ابوحنیفه است که معتقد است مسلمان میتواند تکبیرة الاحرام را حتی در صورت توانایی بر گفتن آن به عربی، به زبان فارسی بگوید. بیشتر فقها بر لزوم تلفظ این تکبیر به زبان عربی فتوا دادهاند. در میان اهل سنت، شافعیان و حنبلیان تنها زمانی اجازه استفاده از زبان غیر عربی را میدهند که نمازگزار قادر به ادای صحیح تکبیر به زبان عربی نباشد.
فقهای امامیه یادگیری عربی را برای فردی که نمیتواند «الله اکبر» را درست تلفظ کند واجب دانستهاند. از نظر آنها، اگر فرد زمان کافی داشته باشد و راهی برای یادگیری وجود داشته باشد، نماز او بدون تکبیرة الاحرام درست نیست. اما اگر به دلیل کمی وقت یا ناتوانی واقعی در یادگیری وجود نداشته باشد، فرد باید تکبیر را با کمک دیگری حرف به حرف بر زبان بیاورد.
در چه مواردی تکبیره الاحرام مستحب است؟
در منابع فقهی، برای تکبیرة الاحرام برخی امور مستحب ذکر شده که شامل موارد زیر است:
- بالا بردن دستها تا مقابل گوش هنگام گفتن تکبیرة الاحرام مستحب است.
- ذکر هفت تکبیر که تکبیرة الاحرام یکی از آنها است و با نیت بهجا آوردن نماز واجب، از دیگر تکبیرها جدا میشود. در این مورد، فقهای امامی در تعیین اینکه نمازگزار کدام یک از این تکبیرها را تکبیرة الاحرام قرار دهد، اختلاف نظر دارند، ولی طبق فتوای مشهور، انتخاب آن به اختیار نمازگزار است؛ برخی فقها نخستین تکبیر و برخی دیگر آخرین تکبیر را تکبیرة الاحرام میدانند.
- مستحب است که امام جماعت تکبیر الاحرام را بلند ادا کند تا اقتدا کنندگان آن را بشنوند، اما شش تکبیر دیگر را آهسته بیان کند.
تکبیر در فرهنگ اسلامی
ذکر الله اکبر نه تنها در نماز، بلکه در بسیاری از موقعیتها و رویدادهای حساس در زندگی و جوامع مسلمانان رواج داشته است. در آغاز اسلام، مسلمانان در زمانهای پیروزی و سختی، این ذکر را بر زبان میآوردند. برای مثال:
- در جنگ خندق، هنگام کندن خندق، مسلمانان به صخرهای بسیار سخت رسیدند که کلنگها میشکست اما صخره تکان نمیخورد. پیامبر(ص) آمدند و با ضربهای آن را خرد کردند. مسلمانان با صدای بلند تکبیر گفتند و پیامبر(ص) در همان لحظه فرمودند: “در جرقههای برخاسته از ضربه، سقوط قلعههای ایران و روم را دیدم”
- در جنگ صفین، هرگاه امام علی(ع) دشمنی را از شکست میداد، تکبیر میگفت و مسلمانان با شمارش تکبیرها، تعداد افرادی را که به دست ایشان هلاک شده بودند، تشخیص میدادند.
- در شبی که حضرت فاطمه زهرا(س) پس از پایان مراسم عروسی به خانه حضرت علی(ع) فرستاده شد، گفتهاند که هفتاد هزار فرشته برای تکبیر گفتن به زمین آمدند.
- پیامبر اکرم(ص) بر جنازه فاطمه بنت اسد، مادر امیرالمؤمنین(ع)، چهل تکبیر و بر بدن عمویش حمزه، هفتاد تکبیر گفتند.
- در مناسک حج، مستحب است که حاجی هنگام پرتاب هر سنگ به سوی جمرات، تکبیر بگوید.
- در تسبیح حضرت فاطمه زهرا(س) که پاداش آن برابر با هزار رکعت نماز مستحبی بیان شده، 34 تکبیر وارد شده است.
- روایت شده است که پیامبر اکرم(ص) هنگام تولد، نخستین جملهای که بر زبان آوردند، “الله اکبر” بود.
- زمانی که مکه فتح شد، پیامبر(ص) وارد مسجد الحرام شدند، به حجر الاسود اشاره کردند و تکبیر گفتند. مسلمانان نیز تکبیر را چند بار تکرار کردند و همین صدا، هراس و ترس در دل مشرکان افکند.
- در احادیث آمده است: «هرگاه چیزی شما را به شگفت آورد و شما تعجب کردید، تکبیر بگویید.»
- در جنگ اُحد، یکی از جنگجویان معروف سپاه کفر نزدیک سپاه اسلام شد. امام علی(ع) در مقابل او ایستاد و ضربهای سخت و کاری بر او وارد کرد؛ پیامبر(ص) و مسلمانان نیز با شنیدن این پیروزی با صدای بلند تکبیر گفتند.
جمعبندی
تکبیره الاحرام ، تنها شروع نماز نیست؛ آغاز سفری است از آشوبهای درون بهسوی آرامشی که جز در یاد خدا پیدا نمیشود. هر بار که “الله اکبر” بر زبان جاری میشود، انسان در حقیقت اعتراف میکند که هیچ قدرتی، هیچ وابستگی و هیچ دلمشغولی بزرگتر از خداوند نیست. این ذکر کوتاه، ارتباطی است میان زمینِ گرفتار دغدغهها و آسمانِ سرشار از نور.
اگر نماز چشمه نوری بهسوی خداست، تکبیره الاحرام کلیدی است که این نور این را منعکس میکند. شاید در همین یک لحظه کوتاه، اگر آگاهانه گفته شود، بتواند مسیر یک روز، یک زندگی و حتی یک سرنوشت را تغییر دهد.
پس هر بار که دستهایت را بالا میبری و تکبیر میگویی، به یاد داشته باش که به جهانی عالی قدم میگذاری؛ جهانی که در آن خدا بزرگتر از هر ترس و غم و مسئلهای است و همواره دستت را میگیرد.