سوره فجر با سی آیه کوتاه هشتاد و نهمین سوره قرآن کریم بر اساس ترتیب کنونی و دهمین سوره بر اساس ترتیب نزول (قبل از سوره لیل و بعد از سوره ضحی) است. این سوره در شهر مکه بر رسول اکرم (ص) نازل گردید و خداوند متعال در آن وابستگی به این جهان فانی را به سبب آن‌که طغیان و کفران را در پی دارد نکوهش و مذمت نموده و آنان را به عذاب‌های دنیوی و اخروی انذار کرده است. همچنین در این سوره خداوند متعال به کوته فکری آدمی اشاره می‌کند و آشکار می‌سازد که اگر خداوند متعال به شخصی نعمت داده و از شخصی دیگر نعمتی را سلب نموده به جهت ارج و قرب اولی و خوار و بی مقدار بودن دومی نیست! این دو پندار غلط هستند و خداوند آن‌کس را ثروت داده و آن که را مبتلا به فقر نموده همه را به آن‌چه که داده و گرفته امتحان می‌کند تا روشن شود آن انسان چه چیز از دنیای خود را برای جهان باقی پیش می‌فرستد …
آیه‌هایی از سوره مبارکه فجر
وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ (3) وَ اللَّيْلِ إِذَا يَسْرِ (4)
و قسم به شفع و وتر (زوج و فرد) (3) و سوگند به شب هنگامی که می‌گذرد (4)
تفسیر آیاتی دیگر از سوره فجر
در ادامه تفسیر آیه‌های ابتدایی سوره فجر در مطلب (تفسیر سوره فجر – بخش اول) به تفسیر آیه‌های بعدی این سوره پرداخته خواهد شد. در آیه سوم سوره فجر و در ادامه سوگندهای ابتدایی خداوند متعال می‌فرماید: سوگند به شفع و وتر (زوج و فرد). در این‌که مقصود از دو واژه «شفع» و «وتر» در این آیه چیست؟ تفسیر کنندگان آیات الهی نظرات و احتمالات بسیاری بیان کرده‌اند. برخی گفته اند که مقصود اعداد زوج و فرد است. بر اساس این تفسیر حق تعالی به تمامی اعداد و ارقام موجود قسم خورده است. ارقامی که تمامی محاسبات و نظام‌های موجود بر محور آن‌ها می‌چرخد و جملگی جهان هستی را در بر گرفته‌اند. گویی حق تعالی بیان فرموده است: قسم به نظم و حساب. در واقع اهم‌ترین موضوع در عالم مسئله نظم، حساب و رقم است، به گونه‌ای که در حیات انسان‌ها نیز پایه و اساس به شمار می‌رود.
برخی مفسران بیان کردند که مقصود از کلمه «شفع» آفریده‌های الهی هستند زیرا که تمامی آنان زوجی دارند و منظور از واژه «وتر» الله است که یگانه و بی همتا است و شبیه و مانندی ندارد. همچنین ممکنات تمامی ترکیب شده از ماهیت و وجود می‌باشند که در علم فلسفه به آن «زوج ترکیبی» گویند. و تنها وجود و هستی بی انتها و بدون ماهیت، ذات اقدس حق تعالی است (بیان گردیده که در برخی از روایت‌ها، ائمه بزرگوار به آن‌ها اشاره فرموده‌اند).
در جایی دیگر گفته شده که مقصود از زوج و فرد تمامی آفریده‌های عالم است که از نظری برخی زوج و برخی دیگر فرد هستند.
همچنین مفسران دیگری از «شفع» و «وتر» به نمازها تعبیر و تفسیر کرده و گفته‌اند که نمازها برخی در رکعت‌ها زوج و برخی فرد هستند. و یا به نمازهای شفع و وتر نماز نافله شب اشاره دارد.
برخی نیز «شفع» را به روز هشتم ذی حجه (ترویه) و وتر را به روز عرفه تفسیر کرده‌اند. یا شفع را روز عید قربان و وتر را روز عرفه گفته‌اند.
ناگفته نماند که برای این دو واژه بیش از بیست تفسیر آمده که در این جا تنها به برخی از آن‌ها اشاره گردید.
خلاصه آن‌که اگر الف و لام در این دو کلمه برای عموم باشد تمامی تفاسیر بیان شده را در بر خواهد گرفت زیرا هر یک از این تفاسیر مصداقی را بیان می‌کند و اشاره به هر یک از آن‌ها به معنای انحصار معنا در آن نیست، بلکه منطبق ساختن بر مصدافی واضح و آشکار است.
اما اگر که الف و لام در این دو کلمه برای عهد باشد، به زوج و فرد خاصی اشاره خواهد داشت و در این‌جا می‌بایست متناسب با سوگندهای آیه اول و دوم تفاسیری که مناسب‌تر است را در نظر داشت. تفسیر شفع به عید قربان و وتر به روز عرفه مناسب است زیرا سوگند آیه دوم را برخی از مفسران به شب‌های دهگانه اول ماه ذی حجه تفسیر کرده‌اند. همچنین این دو واژه برای نمازها به تناسب قَسم‌های پیشین تفسیر درست‌تری است چرا که در آیه اول سوگند به فجر شده است که سپیده دم است و زمان راز و نیاز با خداوند متعال (این دو تفسیر در روایت‌ها وارد شده‌اند).
در ادامه خداوند آخرین سوگند این سوره را یاد می‌کند و می‌فرماید: و سوگند به شب زمانی که به سمت صبحگاهان و روشنایی روز روانه می‌شود (پیش می‌رود).
خداوند تبارک و تعالی در این آیه تعبیر زیبا و جالبی را به کار برده است. او راه رفتن یا همان «یسر» را به شب نسبت داده است. واژه «یسر» از «سری» بر وزن شما آمده است و به معنای راه رفتن در شب است.
انگار که شب را موجود زنده‌ای گفته است که دارای حس و حرکت است و در تاریکی خویش قدم بر می‌دارد و به سمت صبح روشن سیر می‌کند.
آری سوگند به آن تاریکی گفته شده که متحرک است نه ساکن، تاریکی که رو به سمت روشنایی می‌کند. تاریکی آن هنگام هراسناک است که به شکل ثابت و ایستا باشد و تاریکی که به سوی نور در حرکت است قطعا پُر ارزش خواهد بود.
برخی نیز بیان داشتند که ظلمت شب بر صفحه کُره زمین حرکت می‌کند و عمدتا آن‌چه که از شب مهم و مفید تلقی می‌گردد همان شب و تاریکی است که در حال حرکت است به این معنا که به تناوب مکان خود را با روز یا همان روشنایی عوض می‌کند. در واقع اگر که تاریکی و شب در نیمی از کُره خاکی باقی بماند علاوه بر این‌که آن نیم کُره می‌میرد، حیات در نیم‌کُره دیگر نیز که تماما روز است و روشنایی متوقف می‌شود.
البته در این باره که مقصود از شب در آیه چهارم چیست و این‌که به شب خاصی اطلاق شده است و یا تمامی شب‌ها را شامل می‌گردد نیز در بین تفسیر کنندگان محل اختلاف و گفتگو است. اگر که الف و لام به کار رفته شده به معنای عموم باشد، همه شب‌ها را شامل است که خود آیت و نشانه‌ای است از نشانه‌های عظمت کردگار و اگر که الف و لام عهد باشد به شب خاص و معینی اشاره خواهد داشت که در این‌جا و به تناسب قَسم‌های پیشین می‌توان آن را شب عید قربان دانست که حاجیان از عرفات پس از گذراندن شب در روشنایی روز به سمت مِنی روانه می‌گردند (این تفسیر در روایت‌هایی از بزرگان معصوم علیه السلام آمده است).
شب در هر معنایی که باشد از نشانه‌های عظیم خداوند است و یکی از مباحث پُر اهمیت جهان هستی است. شب گرمای هوا را متعادل می‌کند و به تمامی آفریده‌ها آرامش می‌بخشد و جو آرامی را برای مناجات و عبادت با حق تعالی مهیا می‌نماید. و اما شب دهم ماه ذی حجه که شب عید قربان است و به لیله الجمع شهرت دارد از عجیب‌ترین لیالی سال در آن سرزمین مقدس است . در هر صورت اگر که این سوگندها را تماما ناظر به روزهای حج دانست، معنا و مفهوم کاملا آشکار است و اگر که به مجموعه‌ای از رخدادهای جهان اشاره داشته باشند، پدیده‌های شگفت هستند که نشانه‌هایی از عظمت الهی‌اند.
- تلاوت ترتیل «سوره فجر» با صدای استاد پرهیزگار