نودمین سوره قرآن کریم، سوره مبارکه بلد است. این سوره مکی بوده و متشکل از بیست آیه است. خداوند متعال در این سوره به این موضوع که سرتاسر حیات آدمی در رنج و سختی است اشاره کرده و از نیک بختی و بد فرجامی آدم سخن گفته است و در ادامه به اختیار انسان در انتخاب هر یک از این دو مسیر پرداخته است. در سه مطلب قبلی تفسیری از آیات یک تا ده سوره بیان شد که در این مقاله تفسیری از آیه‌های بعدی سوره مبارکه بلد که بر گرفته از تفسیر نمونه می‌باشد، ذکر می‌گردد.
آیات یازده تا شانزده سوره مبارکه بلد
فَلا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ ﴿١١﴾ وَ مَا أَدْرَاکَ مَا الْعَقَبَةُ ﴿١٢﴾ فَکُّ رَقَبَةٍ ﴿١٣﴾ أَوْ إِطْعَامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ ﴿١٤﴾ یَتِیمًا ذَا مَقْرَبَةٍ ﴿١٥﴾ أَوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ ﴿١6﴾
تفسیر آیه های 11 تا 16 سوره بلد
در ادامه اشاره به نعمات عظیم در آیه های پیشین خداوند متعال به ملامت افرادی می‌پردازد که مسیر ناشُکری را در پیش گرفته و با وجود اینکه تمامی وسایل مورد نیاز برای پیمودن مسیر سعادت را در اختیار دارند، آن راه را که طریق رهایی و نجات است را نپیموده‌اند.
حق تعالی در ابتدا می‌فرماید: پس این آدم ناشُکر از آن گردنه بزرگ بالا نرفت.
در اینکه مقصود از عقبه در آیه یازدهم چیست را می‌توان با تفسیر آیه‌های بعدی متوجه شد آن‌گاه که خداوند می‌فرماید: و تو نمی‌دانی که آن عقبه (گردنه) چیست؟ آزاد نمودن برده است و یا اطعام در روز گرسنگی، یتیمی از خویشان خویش را یا مسکینی به خاک افتاده را.
با توجه به آن‌چه بیان شد، گردنه صعب العبوری که آدم‌های ناشُکر هیچ‌گاه خویشتن را برای گذر از آن مهیا نکرده‌اند، مجموعه‌ای است از کارهای نیک که به طور معمول حول محور دستگیری از خلق خدا، کمک به ضعفا و مساکین می‌چرخد و همچنین مجموعه‌ای از باورها و عقاید خالص و صحیح را در بر می‌گیرد که در آیه های بعدی سوره بلد به آن‌ها اشاره می‌شود. در واقع عبور از این گردنه با توجه به این موضوع که اغلب انسان‌ها به مال و ثروت خویش علاقه فراوان دارند کار سهل و آسانی نخواهد بود. اسلام آوردن و خود را با ایمان دانستن تنها به ادعا و سخن حاصل نمی‌گردد. در مقابل هر یک از انسان‌های مسلمان و با ایمان حق تعالی گردنه‌های سخت گذری را قرار داده است که با توکل به او می‌بایست از آن‌ها به سلامتی و به کمک روح ایمانی و اخلاص گذر کرد.
برخی از مفسران واژه «عقبه» را در این آیات هوای نفس خوانده‌اند که جهاد کردن با آن را رسول گرامی اسلام (ص) بر اساس حدیثی که از ایشان نقل گردیده، جهاد اکبر گفته است.
البته به جهت اینکه در آیه‌های بعدی واژه «عقبه» تفسیر شده است، باید مقصود از این تفسیر را چنین دانست که گردنه اصلی، هوای نفس است و آزاد نمودن برده و اطعام یتیم و مسکین در روز گرسنگی مصادیق بارزی از مبارزه با این گردنه برای عبور از آن به شمار می‌روند.
بعضی دیگر از تفسیر کنندگان آیات الهی بیان داشتند که مقصود از «عقبه» گردنه سخت گذری است که در قیامت وجود دارد، همانگونه که در حدیثی از پیامبر (ص) آمده است. پیامبر خدا (ص) فرموده بودند: پیش رویتان گردنه صعب العبوری (عقبه) است که سنگین باران از آن عبور نمی‌کنند و من می‌خواهم بارتان را برای گذر از این «عقبه» سبک نمایم [1]. البته باید متذکر شد که این حدیث از رسول خدا (ص) به عنوان تفسیر این آیات نیامده است، و مفسران از آن چنین برداشت نموده‌اند و این برداشت با آن‌چه که در صریح آیات ذکر شده است متناسب به نظر نمی‌رسد، مگر اینکه مقصود چنین باشد که گردنه های روز قیامت تجسمی هستند از طاعات سخت و سنگین این دنیا و عبور از آن‌ها فرع بر گذشتن از این‌ها است.
واژه «اقتحم» که از ماده «اقتحام» است، در اصل به معنای وارد شدن به کار صعب، سخت و ترس بر انگیز (خوفناک) یا عبور از چیزی با شدت و سختی است [2]. و این خود نشان دهنده‌ی این است که عبور از این گردنه عمل سهل و آسانی نخواهد بود و تاکیدی است بر این موضوع که خداوند آدمی را در رنج و درد خلق نموده (آن‌چه که در ابتدای سوره گفته شد).
در ادامه به بررسی معانی و مفهوم برخی دیگر از واژه‌های به کار رفته در این آیات پرداخته می‌شود.
- مقصود از «فَکُّ رَقَبَةٍ» ظاهرا آزاد نمودن برده‌ها و بندگان که خلق الله هستند، می‌باشد. اما برخی از متخصصان حوزه تفسیر این عبارت را به معنای آزاد نمودن گردن خویش از زیر بار گناهان و معاصی به وسیله توبه، یا آزاد کردن خود (رهایی) از عذاب خداوند با تحمل طاعات و عبادات دانسته‌اند. اما طبق آن‌چه در در آیه های بعدی ذکر شده است و در آن‌ها به اطعام مساکین و ایتام اشاره گردیده، ظاهرا مقصود همان آزاد کردن بردگان است.
- واژه «مسغبه» در آیه چهاردهم از «سغب» که بر وزن غضب است گرفته شده و به معنای گرسنگی است. پس «یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ» به معنای روز گرسنگی خواهد بود. اگر چه همیشه و در اعصار مختلف افرادی که از گرسنگی رنج می‌برند، وجود داشته و خواهند داشت اما تعبیر به کار رفته، تاکیدی است بر اطعام نمودن انسان های گرسنه در روزهایی که قحطی، خشکسالی و نظیر این‌ها وجود دارد، برای بیان اهمیت موضوع؛ والا سیر کردن گرسنگان از برترین اعمال در هر زمانی است.
- کلمه «مَقْرَبَةٍ» به معنی خویشاوندی است و تاکید نمودن بر خویشاوندان یتیم نیز به جهت در نظر داشتن اولویت ها است و گرنه تمامی ایتام را می‌بایست اطعام نمود و مورد نوازش قرار داد. در واقع این آیه نشان دهنده ی این موضوع است که بر دوش افراد در ارتباط با ایتامی که خویشاوند به شمار می‌روند، مسئولیت سنگین‌تری وجود دارد. علاوه بر این به سبب اینکه در آن دوران سوء استفاده‌هایی نسبت به اموال یتیمان خویشاوند صورت می‌گرفت، لازمه‌اش تاکید بر این امر بود تا هشداری باشد برای افراد سوء استفاده کننده.
لازم به ذکر است که ابو الفتح رازی در تفسیر این واژه بیان کرده است که «مَقْرَبَةٍ» از قرابت نیست و از «قرب» گرفته شده است و به آن گروه از ایتامی اشاره دارد که از شدت گرسنگی، انگار که پهلوهای آنان به هم چسبیده است. اما این تفسیر دور به نظر می‌آید.
- واژه «متربه» در آیه شانزدهم سوره مبارکه بلد مصدر میمی است از «ترب» که بر وزن «طرب» می‌باشد و در اصل از تراب به معنای خاک گرفته شده است و به شخصی اطلاق می‌گردد که به سبب فقر و نداری خاک نشین گشته است. البته در این‌جا تاکید بر این گروه از فقرا و مساکین به جهت اولویت آنان است و به این معنا نیست که دیگر مسکینان را لازم نیست اطعام کرد.
منابع:
[1] برگرفته از تفسیر نمونه آیت الله مکارم شیرازی
[2] معنای اول از مفردات راغب و معنای دوم از تفسیر کاشف است.
- تلاوت ترتیل «سوره بلد» با صدای استاد محمد ایوب