تفسیر سوره ضحی – بخش چهارم

در این نوشتار و در ادامه مطالب پیشین با موضوعیت «تفسیر سوره ضحی»، به شرح و تفسیر آیات انتهایی این سوره که برگرفته از تفسیر نمونه آیت الله مکارم شیرازی است، خواهیم پرداخت. این سوره نود و سومین سوره قرآن مجید بر اساس ترتیب کنونی و یازدهمین سوره‌ای که بر وجود مبارک حضرت محمد (ص) نازل گردیده است. محتوای این سوره در برگیرنده‌ی بشارتی است از سوی خدا برای پیامبر (ص) که حق تعالی هیچ گاه او را رها نکرده و همواره حمایت و پشتیان او بوده و خواهد بود … (درباره شأن نزول سوره ضحی و فضیلت آن در مطلب «معرفی سوره مبارکه ضحی و فضائل آن» سخن گفته شده است).

سوره ضحی

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

وَ الضُّحَى (1) وَ اللَّيْلِ إِذَا سَجَى (2) مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَ مَا قَلَى (3) وَ لَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولَى (4) وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى (5) أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى (6) وَ وَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى (7) وَ وَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَى (8) فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ (9) وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ (10) وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ (11).

به نام خداوند بخشنده بخشایش‌گر

قسم به ابتدای روز (آن زمان که آفتاب نمایان می‌شود) (1) و قسم به شب آن‌هنگام که آرام می‌گیرد (2) که پروردگارت تو را ترک ننموده و مورد غضب و کینه قرار نداده است (3) و بدون شک آخرت برایت بهتر از دنیا می‌باشد (4) و به زودی پروردگارت به تو بخششی عطا خواهد نمود تا راضی و خشنود گردی (5) آیا تو را یتیم نیافت، پس پناهت داد؟ (6) و تو را گمشده نیافت، پس رهنمون کرد؟ (7) و تو را فقیر (الی الله) نیافت، پس بی نیاز نمود؟ (8) حال که این‌چنین است (به شکرانه این نعمات) یتیم را خوار مکن و میازار (9) و فقیر و تهی دست (سائل) را از خود مران (10) و نعمات پروردگارت را بازگو (11)

تفسیر آیه‌های پایانی سوره مبارکه ضحی

در مطلب قبلی گفته شد که خداوند در انتهای سوره سه دستور خیلی مهم به پیامبر اکرم (ص) می‌دهد که در اصل دستوراتی برای تمامی مسلمانان است. اولین دستور که تفسیر و شرح آن گذشت این بود یتیم را اذیت و خوار مکن. حال به تفسیر دو دستور دیگر که در آیه‌های ده و یازده ذکر شده‌اند خواهیم پرداخت.

در آیه دهم خداوند می‌فرماید: و فقیر (سائل) را از خود مران.

واژه «تنهر» که از ماده «نهر» آمده است به معنای راندن و دور کردن به همراه خشونت می‌باشد و گمان می‌رود که ریشه آن با نهر که به رود (آب جاری) یکسان باشد زیرا در نهر (آب جاری) آب به شدت رانده می‌شود.

درباره سائل و مقصود از آن در این آیه چند تفسیر وجود دارد: اول این‌که منظور افرادی هستند که پرسش‌هایی درباره مسائل مختلف علمی، دینی و … دارند به قرینه این‌که این امر الهی تعریفی می‌باشد بر آنچه در آیه‌های پیشین آمده، خدا تو را گمشده یافت و هدایت نمود پس به شکرانه این هدایت خداوند تو خود نیز هادی نیازمندان باش و هیچ تقاضا کننده‌ای را از پیش خود مران و رد نکن.

دوم این‌که مقصود اشخاصی می‌باشند که از لحاظ مادی فقیر به شمار می‌روند و به سراغ رسول خدا (ص) رفته و از او مالی را طلب می‌کنند. خداوند درباره این افراد فرموده که آن‌ها را از خود نران و مأیوس مکن.

و در تفسیری دیگر بیان شده که سائل بر هر دو فقر علمی و مادی ناظر است و مقصود این است که پیامبر (ص) پاسخگوی سوال کنندگان در هر دو قسمت باشد. این معنا هم با هدایت الهی پیامبر (ص) تناسب دارد هم با سرپرستی از ایشان در آن دورانی که یتیم بودند.

در این میان برخی مفسران برای آن‌که اثبات نمایند منظور از واژه سائل در این آیه تنها افرادی هستند که از مسائل علمی سوال می‌کنند بیان کردند که تعبیر «سائل» در قرآن در معنای سائل مال نیامده است. در حالی که به تکرار در قرآن مجید این تعبیر برای سائل مال آمده است!! همانطور که در آیات 25 سوره معارج، 19 سوره ذاریات و 177 بقره این تعبیر در این معنا آمده است.

و در نهایت و در آخرین آیه سوره ضحی خداوند از سومین دستور سخن می‌گوید و می‌فرماید: و نعمات پروردگارت را بازگو.

بازگو نمودن نعمات الهی گاه زبانی است و تعبیراتی است که نشان از نهایت سپاسگزاری باشند نه برتری جوئی و گاه عملی است به این صورت که از آن (نعمات الهی) در راه خدا انفاق نماید، انفاقی که نشان دهد خداوند نعمات بسیاری به او ارزانی داده است.

این رفتار و منش اشخاص سخاوتمند است که آن هنگام که نعمتی نصیبشان می‌گردد بازگو نموده و شُکر خدا را می نمایند و عمل آنان نیز مؤید این واقعیت است. عکس سخاوتمندان افراد بخیل دون همت هستند که همواره ناله سر داده و اگر که تمامی جهان را به آنان داد اصرار دارند که بر نعمات الهی پرده انداخته و خود را فقیر جلوه دهند (چه زبانی و چه عملی خود را ندار و فقیر نشان دهند).

این در صورتی است که از حضرت محمد (ص) نقل شده که می‌فرمایند: خداوند متعال زمانی که نعمتی به بندهای عطا می کند دوست دارد آثار آن را بر او مشاهده نماید [1].

پس حاصل معنای آیه یازدهم این چنین می‌شود: به سپاس این‌که فقیر بودی و خدا بی نیازت نمود تو هم آثار نعمت الهی را هویدا ساز و با گفتار و عمل این مواهب را بازگو کن.

اما در این میان برخی مفسران بیان نمودند که مقصود از نعمت تنها نعمت های معنوی اعطا شده است نظیر قرآن کریم و نبوت که رسول الله (ص) وظیفه داشتند آن ها را بازگو نمایند.

البته این احتمال نیز وجود دارد که تمامی نعمات معنوی و مادی را شامل گردد.

در حدیثی از پیامبر (ص) به عنوان یک دستور کلی آمده است: هر آن‌کس که به او خیری رسد و آثار آن خیر بر او مشاهده نشود دشمن خداوند به شمار می آید و مخالف نعمات او [2].

منابع:

[1] تفسیر نمونه

[2] همان

 

• تلاوت ترتيل «سوره ضحى» با صدای استاد شالان

دانلود