قناعت خساست نیست. قناعت اکتفا به کم در برابر زیاده خواهی و حرص است. قناعت در حقیقت بهره‌مندی از دنیا و آن‌چه که در آن وجود دارد به اندازه کفایت و رفع نیاز است نه اکتفا نمودن به کم و بهره‌وری کم از دنیا[۱]. قناعت از فضائل اخلاقی دین مبین اسلام است که به راضی بودن به آن‌چه که قسمت انسان شده، نیز معنا شده است. از نشانه‌های افراد دارای قناعت، برخورداری از همت بلند و شُکرگذاری به درگاه حق تعالی است. همچنین قانع بودن و خویشتن را به صفت قناعت آراسته نمودن رضایت خداوند، عزت نفس، بی نیاز بودن از مردم و سبُک بودن حساب در روز جزا را در پی خواهد داشت. در این مطلب بر آن شدیم تا برای شناخت اهمیت و جایگاه این فضیلت اخلاقی آن را در احادیث ائمه اطهار (ع) جستجو کرده و از منظر ایشان که چراغ‌های هدایتند، آن را مورد بررسی قرار دهیم.
قناعت در سخن رسول الله (ص)
قناعت مالی است که پایان نمی‌پذیرد.
- خِیارُ اُمَّتی القانِـعُ، وشِرارُهُمُ الطامِعُ[۴]
برترین امت من شخص قانع و شرورترین آن‌ها، فرد طمعکار است.
- اِقنَعْ بما اُوتِیتَهُ یَخِفَّ علَیکَ الحِسابُ[۵]
به هر آن‌چه که به تو عطا شده است قناعت کن، حساب بر تو آسان می‌شود.
قناعت در احادیث امامان (ع)
امام علی (ع)
- بالقَناعَهِ یکونُ العِزُّ[۶]
با قناعت عزت به دست می‌آید.
- یَنبَغی لِمَن عَرَفَ نَفسَهُ أن یَلزَمَ القَناعَهَ و العِفَّهَ[۷]
بر هر کسی که خود را شناخت سزاوار است که قناعت و عفت پیشه نماید.
- کَفَى بِالْقَنَاعَهِ مُلْکاًوَ بِحُسْنِ الْخُلُقِ نَعِیماً [۸]
انسان را قناعت برای مُلک و پادشاهی و حُسن خلق برای ازدیاد نعمت کافی است.
- کیفَیَستَطیعُ صَلاحَ نفسِهِ مَن لا یَقنَعُ بالقَلیلِ ؟[۹]
آدمی که به کم قناعت نکند، چگونه می‌تواند به اصلاح نفس و خودسازی بپردازد؟!
- انتَقِمْ مِن حِرصِکَ بالقُنوعِکما تَنتَقِمُ مِن عَدُوِّکَ بالقِصاصِ[۱۰]
از حرص و آز خویش با قناعت انتقام گیر همان‌گونه که از دشمن خود به وسیله قصاص انتقام می‌گیری.
- مَنِ اقْتَصَرَ عَلی بُلْغَهِ الْکَفافِ فَقَدِ انْتَظَـمَ الرّاحَهَ وَ تَبَوَّاَ خَفْضَ الدَّعَهِ[۱۱]
هر که به مقداری که او را کافی است، قناعت ورزد، به نظم و راحتی می‌رسد و در آسودگی منزل خواهد گرفت.
- ابنَ آدمَ ، إن کُنتَ تُریدُ مِن الدنیا ما یَکفیکَ فإنَّ أیسَرَ ما فیها یَکفیکَ، و إن کُنتَ إنّما تُریدُ ما لا یَکفیکَ فإنَّ کُلَّ ما فیها لا یَکفیکَ
ای فرزند آدم، آگاه باش که اگر از دنیا آن‌چه را که کفایتت را می‌کند بخواهی، کم‌ترین چیز دنیا تو را کافی خواهد بود و اگر که از دنیا به مقداری که برایت کافی‌است، نخواهی، آگاه باش که تمامی دنیا نیز تو را بس نخواهد بود.
- وَ ایْمُ اللَّهِ یَمِیناً -أَسْتَثْنِی فِیهَا بِمَشِیئَهِ اللَّهِ- لَأَرُوضَنَّ نَفْسِی رِیَاضَهً تَهِشُّ مَعَهَا إِلَى الْقُرْصِ إِذَا قَدَرْتُ عَلَیْهِ مَطْعُوماً وَ تَقْنَعُ بِالْمِلْحِ مَأْدُوماً[۱۲]
به خداوند قسم- قَسمی که در آن مشیت الهی را مستثنی می‌نمایم- نفس خویش را چنان ریاضت دهم و پرورش نمایم که به قرص نانی اگر که بتواند به دست آرد، شادمان گشته و به نان و نمک بسازد (به نمک به عنوان خورش قانع باشد).
امام حسین (ع)
- القُنوعُ راحَهُ الأبدان[۱۳]
قناعت آسایش و راحتی تن (تن‌ها) است.
امام سجاد (ع)
- رَأْیْتُ الْخَیْرَ کُلَّهُ قَدِ اجْتَمَعَ فِی قَطْعِ الطَّمَعِ عَمّا فِی أیْدِی النّاسِ.[۱۴]
تمامی خیر را در طمع نداشتن به آن‌چه در دست مردم است، دیدم.
امام باقر (ع)
هر آن‌کس که به آن‌چه خداوند روزی‌اش نموده قناعت کرد، او از داراترین مردم است.
- وَ انْزِلْ سَاحَهَ القَنَاعَهِ بِاتِّقَاءِ الحِرْصِ، وَ ادْفَعْ عَظِیمَ الحِرْصِ بِإِیثَارِ القناعهِ[۱۷]
با پرهیز و دوری از حرص و آز در آستان قناعت بار بگذار و با انتخاب قناعت، بزرگی حرص را پس بزن.
امام جعفر صادق (ع)
- (لما شکی رجل إلی ابی عبدالله – علیه السلام – أنه یطلب فیصیب و لا یقنع، و تنازعه نفسه إلی ما هو أکثر منه و قال: علمنی شیئا أنتفع به)، فقال ابو عبدالله – علیه السلام – : إن کان ما یکفیک یغنیک فأدنی ما فیها یغنیک، و إن کان ما یکفیک لا یغنیک فکل ما فیها لا یغنیک[۱۸]
(هنگامی‌که شخصی به امام صادق (ع) شکایت کرد که در طلب روزی است و به آن دست پیدا می‌کند اما بدان قناعت نکرده و نفس او بیش از آن را می‌خواهد. پس از حضرت خواست که چیزی به آن بیاموزد که این مشکل برطرف گردد)، امام (ع) فرمودند: اگر که آن مقدار که تو را کفایت کند، بی نیازت سازد، کم‌ترین چیز دنیا نیز تو را بی‌نیاز می‌کند و اگر که آن‌چه تو را کافی است، بی‌نیازت نکند، تمامی دنیا نیز تو را بی نیاز نمی‌نماید.
- اُنظُرْ إلى مَن هُو دُونَکَ فی المَقدُرَهِ و لا تَنظُرْ إلى مَن هو فَوقَکَ فی المَقدُرَهِ ، فإنّ ذلکَ أقنَعُ لکَ بما قُسِمَ لکَ[۱۹]
به ناتوان‌تر از خویش نگاه کن و به آن‌که از تو توانگرتر است نگاه مکن، چرا که این کار موجب می‌شود تا تو به آن‌چه که قسمت تو گشته است قناعت نمایی.
- مَن رَضِیَ مِن اللّه ِ بِالیَسیرِ مِن المَعاشِ رَضِیَ اللّه ُ مِنهُ بِالیَسیرِ مِن العَمَلِ[۲۰]
هر آن‌که از خداوند با کمی روزی (معاش) راضی باشد، حق تعالی نیز به عمل کم او خرسند گردد.
امام رضا (ع)
- الْقَنَاعَهُ تَجْتَمِعُ إِلَى صِیَانَهِ النَّفْسِ وَ عِزِّ الْقَدْرِ[۲۱]
قناعت با کرامت انسان و سر بلندی همنشین است.
- مَن رَضِیَ مِنَ اللهِ عزَّ وَجلَّ بِالقَلیلِ مِنَ الرِّزقِ رَضِىَ اللهُ مِنهُ بِالقَلیلِ مِنَ العَمَلِ[۲۲]
هر آن‌کس که از خداوند عز و جل به رزق کم راضی شد (قناعت)، خداوند متعال نیز به عمل کمش نیز راضی خواهد بود.
منابع:
[۱] برگرفته از کلام امیر مومنان علی (ع)
[۲] مستدرک الوسائل، جلد ۱۵، صفحه ۲۲۶
[۳] در حکمت ۵۷ نهج البلاغه از امام علی (ع) نیز این سخن روایت گردیده است.
[۴] کنز العمال، حدیث ۷۰۹۵
[۵] بحارالانوار، جلد ۷۷، صفحه ۱۸۷
[۶] غرر الحکم، حدیث ۴۲۴۴
[۷] غرر الحکم، حدیث ۱۰۹۲۷
[۸] نهج البلاغه، حکمت ۲۲۹
[۹] غرر الحکم، حدیث ۶۹۷۹
[۱۰] غرر الحکم، حدیث ۲۳۳۹
[۱۱] نهج البلاغه، حکمت ۳۷۱
[۱۲] بخشی از نامه ۴۵ نهج البلاغه
[۱۳] بحارالانوار، جلد ۷۸، صفحه ۱۲۸
[۱۴] الکافی، جلد ۲، صفحه ۳۲۰
[۱۵] الکافی، جلد ۲، صفحه ۱۳۹
[۱۶] گفته شده این حدیث از احادیث قناعت به امام صادق (ع) نیز منسوب است.
[۱۷] بحارالانوار، جلد ۷۸، صفحه ۴۵۳
[۱۸] الکافی، جلد ۲، صفحه ۱۳۹
[۱۹] الکافی، جلد ۸، صفحه ۲۴۴
[۲۰] الکافی، جلد ۲، صفحه ۱۳۸
[۲۱] بحارالأنوار/ج ۷۵ /ص ۳۴۹
[۲۲] بحار الانوار، جلد ۷۵، صفحه ۳۴۹