اعتکاف از اعمال عبادی مستحب و یا بنا به شرایطی واجب است که طی آن شخص برای مدتی معین که حداقل مقدار آن سه شبانه روز است در مسجدی با شرایط خاص، با زبانی روزه (از ارکان اصلی اعتکاف) و به قصد قربت و عبادت توقف نماید. معتکف شدن زمان خاصی ندارد و در هر وقت از سال فرد می‌تواند اعتکاف نماید، البته افضل‌ترین زمان‌ها برای این عمل ماه مبارک رمضان به ویژه دهه آخر آن گفته شده است. واژه اعتکاف در قرآن بیان نشده اما مشتقات ماده آن یعنی عکف در برخی از آیه‌های قرآن نظیر آیه ۱۲۵ سوره بقره مشاهده می‌شود. اعتکاف همچون اعمال عبادی دیگر برای صحیح ادا شدن شرایط خاصی دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به روزه بودن معتکف، وقوف در مسجد، منع مباشرت با زنان، قصد قربت، داشتن عقل و اسلام اشاره کرد. همچنین احکامی برای آن بیان شده است که لازم است به آن‌ها دقت شود. درباره اعتکاف در کلام ائمه اطهار علیهم السلام احادیث متعددی مشاهده می‌شود که آن‌ها را گردآوری کرده و به نگارش در آوردیم. به این امید که مفید واقع گردد.
اعتکاف در سخن رسول الله (ص)
- لَا اعْتِکَافَ إِلَّا بِصَوْم[۱]
معتکف شدن جز با روزه گرفتن ممکن نمی‌باشد.
- یا اباذَرٍّ: إن الله تعالی یعطیکَ ما دُمتَ جالِساً فی المَسجِدِ بِکُلِّ نَفسٍ تَنَفَّستَ دَرَجَهً فی الجَنَّه وَ تُصَلّی علیک الملائکهُ وَ تُکتَبُ لَکَ بِکُلِّ نَفسٍ تَنَفَّستَ فیه عَشرُ حسَناتٍ وَ تُمحَی عنکَ عَشرُ سَیئاتٍ[۲]
ای اباذر! همانا خداوند متعال تا زمانی که در مسجد نشسته‌ای به هر نفسی که تنفس می‌کنی یک درجه در بهشت برین به تو عطا می‌کند و ملائکه بر تو درود می‌فرستند و برای هر نفسی که می‌کشی، ده نیکی و حسنه برایت مکتوب می‌گردد و ده گناه از تو محو و پاک می‌گردد.
- إذا کانَ مُقیما اعتَکَفَ العَشرَ الأواخِرَ مِن رَمَضانَ ، و إذا سافَرَ اعتَکَفَ مِنَ العامِ المُقبِلِ عِشرینَ[۳]
در کنز العمال آمده است که رسول گرامی اسلام (ص) هر گاه مقیم بود، دهه آخر ماه مبارک رمضان را اعتکاف می‌کردند و هر زمان به مسافرت می‌رفتند، از ماه رمضان سال بعد بیست روز را معتکف می‌گشتند.
- مَنِ اعتَکَفَ إیمانا وَ احتِسابا غُفِرَ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ[۴]
هر آن‌کس که از روی ایمان و برای وصول به ثواب الهی معتکف گردد، تمامی گناهان گذشته او آمرزیده می‌شوند.
- مَن اعتَکَفَ یوماً ابتغاءَ وَجهِ اللهِ عزَّوجلَّ جَعَلَ اللهُ بَینَهُ و بَینَ النّار ثَلاثَه خَنادِقَ[۵]
هر آن‌که برای جلب رضایت خدای عز و جل روزی را معتکف گردد، الله تعالی میان او و آتش جهنم سه خندق قرار می‌دهد.
- المُعتَکِفُ یَعکِفُ الذُّنوبَ و یَجری لَهُ مِنَ الأجرِ عامِلِ الحَسناتِ کلِّها[۶]
شخص معتکف از انجام گناه و بدی باز می‌ایستد و بدین سبب پاداشی همانند شخصی که تمام حسنات را انجام می‌دهد برای او خواهد بود (اعمال می‌گردد).
اعتکاف در کلام ائمه اطهار علیه السلام
امام علی (ع)
- یَلزَمُ المُعتَکِفُ المَسجِدَ وَ یَلزَمُ ذِکرَ اللهِ وَ التَِلاوَهَ وَ الصَّلاهَ[۷]
واجب و لازم است که شخص معتکف در مسجد بماند و سزاوار است که به ذکر خداوند، تلاوت قرآن کریم و نماز مشغول شود.
امام حسن مجتبی (ع)
- کُنتُ جالِسا عِندَ الحَسَنِ ابنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فأتاهُ رَجُلٌ فقالَ لَهُ : یَا بنَ رَسولِ اللّه ِ ، إنَّ فُلانا لَهُ عَلَیَّ مالٌ و یُریدُ أن یَحبِسَنی ، فقالَ : وَ اللّه ِ ما عِندی مالٌ فأقضِیَ عَنکَ . قالَ : فَکَلِّمْهُ ، قالَ : فلَبِسَ علیه السلام نَعلَهُ ، فقُلتُ لَهُ : یَا بنَ رَسولِ اللّه ِ ، أ نَسِیتَ اعتِکافَکَ ؟ فقالَ لَهُ : لَم أنسَ ، و لکِنّی سَمِعتُ أبی علیه السلام یُحَدِّثُ عَن (جَدّی) رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: مَن سَعى فی حاجَهِ أخیهِ المُسلِمِ فَکَأنَّما عَبَدَ اللّه َ عَزَّ و جلَّ تِسعَهَ آلافِ سَنَهٍ ، صائما نَهارَهُ ، قائما لَیلَهُ[۸]
در نزد حسن بن علی علیه السلام نشسته بودم که مردی آمد و به ایشان گفت: ای پسر پیامبر خدا! فلان کس از من مبلغی طلبکار است و می‌خواهد بدان جهت من را زندانی نماید. امام حسن (ع) فرمود: به خداوند قسم من پولی ندارم که بدهکاری تو را داده و صاف نمایم. آن مرد گفت: پس با او حرف بزن. میمون بن مهران می‌گوید: حضرت کفش‌های خود را به پا کرد. من عرض نمودم: ای پسر رسول خدا! فراموش کردید که معتکف هستید؟! امام فرمودند: فراموش نکرده‌ام ولی از پدر خود شنیدم که به نقل از جدم رسول الله (ص) فرمود: هر کس در راه برآورده ساختن حاجت و نیاز برادر مسلمان خویش تلاش نماید، آن چنان است که خداوند را ۹ هزار سال روزه دار و شب زنده دار، عبادت نموده است.
امام محمد باقر (ع)
- إنَّ المُعتَکِفَ لا یَبیعُ ولا یَشتَری، ولا یُجادِلُ ولا یُمارِی ولا یَغضَبُ، ولا یَتَحَوَّلُ مِن مَجلِسِ اعتِکافِه[۹]
همانا شخص معتکف نه می‌خرد و نه می‌فروشد، بگو مگو و مجادله نمی‌کند و خشم نمی‌گیرد و از مکان اعتکاف خود به مکان دیگری نمی‌رود.
- المُعتَکِفُ لا یَشَمُّ الطّیبَ، ولا یَتَلَذَّذُ بِالرَّیحانِ، ولا یُماری، ولا یَشتَری ولا یَبیعُ[۱۰]
شخص معتکف بوی خوش نمی‌بوید و از گُل لذت نمی‌برد و مجادله نمی‌نماید و خرید و فروش نمی‌کند.
امام جعفر صادق (ع)
- کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إذا کانَ العَشرُ الأواخِرُ [ یَعنی مِن رَمَضانَ ]اعتَکَفَ فی المَسجِدِ ، و ضُرِبَت لَهُ قُبَّهٌ مِن شَعرٍ ، و شَمَّرَ المیزَرَ و طَوى فِراشَهُ[۱۱]
پیامبر خدا (ص) ده روز انتهایی ماه مبارک رمضان را در مسجد معتکف می‌شدند. در این مدت برای ایشان چادری سیاه برپا می‌گشت و خود حضرت دامن به کمر زده و بستر خویش را جمع می‌نمود …
- لاَ اعتِکافَ إلاّ فی مَسجِدِ جَماعَهٍ قَد صَلّى فیهِ إمامُ عَدلٍ بِصَلاهِ جَماعَهٍ[۱۲]
اعتکافی نیست مگر در مسجد جامع که در آن پیش نمازی عادل به جماعت نماز خوانده است.
امام رضا (ع)
- اعتکافُ لَیلَه فی شَهر رَمضانَ یَعدلُ حَجَّهً وَ اعتکافُ لیلهٍ فی مَسجِد رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عِندَ قَبرِهِ یَعدلُ حُجَّهً وَ عُمرَهً[۱۳]
یک شب معتکف شدن در ماه مبارک رمضان معادل است با یک حج و یک شب اعتکاف در مسجد النبی (ص) و در نزد قبر ایشان با یک حج و یک عمره معادل است.
منابع:
[۱] فقه الرضا ص ۱۹۰
[۲] بحارالانوار/ ج ۷۴/ ص ۸۶
[۳] کنز العمّال : ۱۸۰۹۱
[۴] کنزالعمّال ، ح ۲۴۰۰۷
[۵] کنزالعمال/ ج ۸/ ص ۵۳۲
[۶] کنز العمال/ ج ۸/ ص ۵۳۱
[۷] مستدرک الوسائل/ ج ۷/ ص ۵۶۴
[۸] کتاب من لا یحضره الفقیه : ۲/۱۸۹/۲۱۰۸
[۹] الجعفریّات: ص ۶۳، مستدرک الوسائل: ج ۷ ص ۵۶۷ ح ۸۹۰۹
[۱۰] الکافی: ج ۴ ص ۱۷۸ ح ۴، تهذیب الأحکام: ج ۴ ص ۲۸۸ ح ۸۷۲
[۱۱] تهذیب الأحکام : ۴/۲۸۷/۸۶۹
[۱۲] الکافی : ۴/۱۷۶/۱
[۱۳] بحارالانوار، ج ۹۸، ص ۱۵۱