تجسس که به معنای جستجو کردن و کنجکاوی نمودن در لغزش‌ها، خطاها و اسرار دیگر انسان ها است، از اعمال نکوهیده شده در اسلام می‌باشد که جزو رذیلت های اخلاقی به شمار می‌رود و انجام آن جز در مواردی همچون انتخاب همسر، انتخاب افراد برای کار، اطلاع یافتن از دسیسه‌های دشمن و خبرنگاری از مشروح رخدادهای آشکاری که در جامعه اتفاق می‌افتاند طبق فتوای فقها، حرام خواهد بود و لازم است ترک شود. علاوه بر این فقها اظهار داشتند این عمل زشت که ریشه در سوء ظن، حسادت و همچنین تکبر دارد اگر که خسارت‌هایی را به همراه داشته باشد، شخص خاطی (جاسوس) می‌بایست آن‌ها را جبران نماید. در قرآن کریم یک بار واژه تجسس در آیه دوازدهم سوره حجرات آمده است که خداوند متعال از انجام این کار مردم را نهی کرده است. احادیث متعددی نیز در این باره از رسول خدا (ص) و امامان معصوم (ع) در کتب معتبر حدیثی نقل شده‌اند که در این مطلب قصد داریم به بیان برخی از آن‌ها بپردازیم.
تجسس در کلام پیامبر (ص)
- إیّاکُم و الظَّنَّ، فإنَّ الظّنَّ أکْذَبُ الحَدیثِ، و لا تَحَسَّسوا، و لا تَجَسَّسوا [۱]
و از ظن و گمان بپرهیزید، چرا که ظن، دروغ‌ترین کلام است. در پی شنیدن حرف‌های مردم و تجسس (کشف عیوب آنان) نباشید.
- إنّی لَم اُؤمَرْ أنْ اُنقِّبَ عن قُلوبِ النّاسِ و لا أشُقَّ بطُونَهُم [۲]
همانا به من امر نشده است که در قلوب مردم کاوش نمایم و درون آن‌ها را بشکافم (از آن‌چه که در باطن دارند با خبر گردم).
- یا معشرَ مَن أسلَمَ بلِسانِهِ و لَم یُسلِمْ بقلبِهِ، لا تَتَبَّعوا عَثَراتِ المسلِمینَ؛ فإنّه مَن تَتَبَّعَ عَثَراتِ المسلِمینَ تَتَبَّعَ اللّه ُ عَثْرتَهُ، و مَن تَتَبَّعَ اللّهُ عَثْرتَهُ یَفْضَحْهُ [۳]
ای گروهی که به زبان اسلام آورده و به طور قلبی اسلام نیاورده‌اید! به دنبال عیوب مسلمانان نباشید. پس هر آن‌کس که در تجسس در عیوب و لغزش‌های مسلمانان باشد، خداوند متعال لغزش‌های او را پی جویی می‌کند و هر آن‌کس که خداوند عیوبش را در پی گیرد، رسوا می‌سازد.
- لا تَطلُبوا عَثَراتِ المؤمنینَ؛ فإنّ مَـن تَتَبّعَ عَثَراتِ أخیهِ تَتَبّعَ اللّه ُ عَثَراتِهِ ، و مَن تَتَبّعَ اللّه ُ عَثَراتِهِ یَفْضَحْهُ و لو فی جَوفِ بَیتِهِ [۴]
لغزش‌ها و عیوب مسلمانان را نجویید، پس هر آن‌کس که در پی لغزش‌های برادر خویش باشد، خداوند لغزش‌هایش را پی جویی خواهد کرد. و هر آن‌کس که حق تعالی در پی عیوب (لغزش) او باشد، رسوا می‌سازد حتی اگر که در اندرونی خانه خود باشد.
- لا تَسألوا الفاجِرَهَ: مَن فَجَرَ بِکِ؟ فکما هانَ علَیها الفُجورُ ، یَهونُ علَیها أنْ تَرمیَ البَریءَ المسلِمَ [۵]
از زن آلوده دامن سوال نکنید که چه کسی با تو فسق نمود چرا که همانطور که به راحتی مرتکب فسق و فحشا می‌گردد، به راحتی نیز مسلمانان بی گناه را بد نام خواهد نمود.
تجسس در احادیث امامان (ع)
امام علی (ع)
- بَعثَنی رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله أنا و الزُّبیرَ و المِقدادَ ، فقالَ : انْطَلِقوا حتّى تأتُوا رَوضهَ خاخ، فإنّ بها ظَعینَهً مَعَها کِتابٌ، فَخُذوهُ مِنها. فانطلَقْنا تَتَعادى بنا خَیلُنا حتّى أتَینا الرَّوضَهَ، فإذا نحنُ بالظَّعینَهِ، فقُلْنا: هَلُمّی الکتابَ، فقالتْ: ما عندی مِن کتابٍ، فقلتُ : لَتُخرِجِنَّ الکتابَ، أو لَنُلْقِیَنَّ الثِّیابَ. حدیث فأخرَجَتْهُ مِن عِقاصِها. فأتَیْنا به النّبیَّ صلى الله علیه و آله، فإذا هو مِن حاطِبِ بنِ أبی بَلْتَعهَ إلى ناسٍ مِن المشرِکینَ یُخبِرُهُم بِبَعضِ أمْرِ رسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله، فقالَ: ما هذا یا حاطِبُ؟! فقالَ: یا رسولَ اللّه ِ، لا تَعْجَلْ علَیَّ، فإنّی کنتُ امْرأً مُلْصَقا فی قُرَیشٍ و لم أکُنْ من أنْفُسِها، و إنّ قریشا لهم بها قَراباتٌ یَحْمونَ بها أهْلِیهِم بمَکّهَ، فأحْبَبتُ إذ فاتَنی ذلکَ أنْ أتّخِذَ فیهِم یَدا یَحْمونَ قَرابتی بها. و اللّه ِ یا رسولَ اللّه ما کانَ بی مِن کُفرٍ و لا ارْتِدادٍ، فقالَ رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله: صَدَقَکُم [۶]
رسول خدا (ص) من، زبیر و مقداد را مامور کرد و بیان فرمود که بروید تا به آبادی به نام خاخ برسید. در آن‌جا زنی کجاوه نشین را مشاهده خواهید کرد که نامه‌ای به همراه دارد. آن نامه را از او بگیرید. (حضرت علی (ع) در ادامه می‌فرماید) ما حرکت نمودیم و اسب‌هایمان به تاخت می‌رفتند تا آن‌که بالاخره به آبادی (خاخ) رسیدیم و با آن زنی که کجاوه نشین بود رو به رو گشتیم. به او گفتیم که نامه را بده. (او) گفت که من نامه‌ای ندارم. (امام می‌فرمود) من گفتم که یا نامه را بیرون می‌آوری یا لباس‌های تو را بازرسی خواهیم کرد. و او (به ناچار) نامه را از میان گیسوان خویش بیرون آورد. پس نامه را به نزد رسول الله (ص) آوردیم. آن نامه، نامه‌ای بود از خاطب بن ابی بلتعه به جماعتی از مشرکان تا آنان را به برخی از امور و کارهای پیامبر اکرم (ص) با خبر سازد.
پس رسول خدا (ص) به حاطب فرمود: ای چیست ای حاطب. حاطب پاسخ داد: ای پیامبر خدا بر (مجازات) من عجله نکن، چرا که من از قریش نبودم، بلکه خویش را هم پیمان و وابسته به آنانا کرده بودم (افراد مهاجر از) قریش، در شهر مکه خویشاوندانی دارند که از خانواده‌هایشان حمایت خواهند کرد و من به جهت این‌که چنین خویشاوندانی نداشتم، تصمیم گرفتم تا به آنان خدمتی نموده و با این عمل از خانواده من در مکه حمایت کنند. ای پیامبر خدا (ص) به خداوند قسم که من نه کافر گشته و نه مرتد شده‌ام. پیامبر (ص) فرمود: او به شما راست می‌گوید.
امام جعفر صادق (ع)
- خَمسَهُ أشیاءَ یَجِبُ على النّاسِ أنْ یأخُذوا بِها ظاهِرَ الحُکْمِ : الوِلایاتُ، و التّناکُحُ، و المَوارِیثُ، و الذَّبائحُ، و الشّهاداتُ، فإذا کانَ ظاهرُهُ ظاهرا مأمونا جازَتْ شهادتُهُ، و لا یُسألُ عن باطنِهِ[۷].
پنج چیز است که در آن‌ها مردم می‌بایست به ظاهر حکم نمایند: ولایت‌ها، ازدواج (امور زناشویی)، میراث، ذبح شده‌ها و شهادت دادن‌ها، پس اگر که ظاهر شخص درست و مورد اطمینان می‌نمود، شهادت او جایز است و لازم نیست درباره باطن او سوال شود.
- الجاسوسُ و العَینُ إذا ظُفِرَ بِهِما قُتِلا [۸]
در صورت یافتن و پیدا کردن جاسوس و خبر چین، لازم است کشته شود.
- لا تُفَتِّشِ النّاسَ عن أدیانِهِم فتَبقى بلا صَدیقٍ [۹]
از دین مردم سوال نکن و به جستجو در آن نپرداز چرا که بی دوست خواهی ماند.
امام رضا (ع)
- کانَ رسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله إذا بَعثَ جیشا فاتَّهَم أمیرا، بَعثَ مَعهُ مِن ثِقاتِهِ مَن یتَجَسَّسُ لَه خَبرَهُ [۱۰]
رسول خدا (ص) هر گاه سپاهی را رهسپار می‌نمود و به فرماندهی بدگمان بود، یکی از اشخاص مورد اعتماد و اطمینان خویش را به عنوان جاسوس به همراهش می‌فرستاد.
منابع:
[۱] صحیح مسلم:۲۸/۱۹۸۵/۴
[۲] کنزالعمال: ۳۱۵۹۷/ ۱۵۰۳۵
[۳] الکافی:۴/۳۵۵/۲
[۴] الکافی : ۲/۳۵۵/۵
[۵] تهذیب الأحکام : ۱۰/۴۸/۱۷۷
[۶] سنن أبی داوود : ۳/۴۷/۲۶۵۰
[۷] الکافی : ۷/۴۳۱/۱۵
[۸] مستدرک الوسائل : ۱۱/۹۸/۱۲۵۱۸
[۹] بحار الأنوار : ۷۸/۲۵۳/۱۰۹
[۱۰] وسائل الشیعه : ۱۱/۴۴/۴
آیه ۱۲ سوره حجرات
- تلاوت ترتیل آیه ۱۲ سوره حجرات – شاطری ابوبکر
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا ۚ أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است؛ و هرگز (در کار دیگران) تجسّس نکنید؛ و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟! (به یقین) همه شما از این امر کراهت دارید؛ تقوای الهی پیشه کنید که خداوند توبه‌پذیر و مهربان است!