خداوند متعال در قرآن کریم به شخصیت‌ها و اقوام بسیاری اشاره کرده است که لقمان حکیم یکی از آن‌ها می‌باشد. لقمان حکیم شخصی عالم و با اخلاق بوده که به برخورداری از مواعظ و حکمت‌های اخلاقی در ارتباط با اعتقادات، رفتارهای فردی و اجتماعی در میان مردم شهرت داشته است. این فرد پیش از اسلام می‌زیست و در این‌که اصل او به چه قوم و چه دورانی بر می‌گردد اختلاف وجود دارد، برخی او را از قوم عاد گفته‌اند و برخی دیگر نسبت بنی اسرائیلی به وی داده‌اند. در قرآن کریم و در سوره‌ای به نام لقمان خداوند متعال به برخی از مواعظ و حکمت‌های او اشاره فرموده است و در کتب روایی نیز بخشی از وصیت‌های لقمان به فرزندش آورده شده‌اند. به همین جهت در این مطلب بر آن شدیم تا ده نصیحت لقمان حکیم به فرزندش را گردآوری نموده و به رشته تحریر در آوریم.
ده نصیحت لقمان حکیم به فرزندش
- یا بُنَیَّ اِنّی خَدَّمْتُ اَرْبَعَمِأَهَ نَبِیٍ و اخذْتُ مِنْ کَلامِهِمْ أرْبَعَ کلماتٍ، و هِیَ : إذا کُنْتَ فی الصّلوهِ فاحْفَظْ قَلْبَکَ، وَ إذا کُنْتَ عَلَی المائدهِ فَاحفَظْ حلقَکَ، و إذا کُنْتَ فی بَیْتِ الْغَیْرِ فاحْفَظْ عینَک، وإذا کُنْتَ بَیْنَ الخَلقِ فاحْفَظْ لِسانَکَ؛ [۱]
ای پسرم! من چهارصد پیغمبر را خدمت نمودم و از کلام آن‌ها چهار سخن را انتخاب کردم:
- زمانی که در حال نماز بودی، حضور قلبت را حفظ نما.
- وقتی که بر سر سفره نشسته‌ای گلوی خویش را (از مال حرام) حفظ کن.
- و اگر که به خانه‌ی دیگری رفتی چشم خویش را (از نظر به نامحرم) محفوظ گردان.
- اگر که در میان مردم بودی زبان خویش را حفظ کن.
- صُم صَوماً یَقطَعُ شَهوَتَکَ، و لا تَصُم صَوماً یَمنَعُکَ مِنَ الصَّلاهِ ؛ فَإِنَّ الصَّلاهَ أحَبُّ إلَى اللّهِ مِنَ الصِّیامِ [۲]
روزه‌ای بگیر که شهوت تو را قطع کند و روزه‌ای نگیر که از نماز تو را باز دارد، چون که نماز در نزد خداوند محبوب تر و دوست داشتنی تر از روزه است.
- یا بُنَیَّ، إنَّ الدُّنیا بَحرٌ عَمیقٌ، قَد هَلَکَ فیها عالَمٌ کَثیرٌ، فَاجعَل سَفینَتَکَ فیهَا الإِیمانَ ، وَاجعَل شِراعَهَا التَّوَکُّلَ ، وَاجعَل زادَکَ فیها تَقوَى اللّهِ، فَإِن نَجَوتَ فَبِرَحمَهِ اللّهِ ، وإن هَلَکتَ فَبِذُنوبِکَ [۳].
ای پسرم! همانا دنیا بحری عمیق است که عده‌ی بسیاری در آن به هلاکت رسیدند، پس کِشتی خود را در آن ایمان به خدا، و بادبان آن را توکل و توشه خود را در آن تقوای الهی قرار ده، پس اگر که نجات یافتی از رحمت الهی است و اگر که هلاک گشتی به سبب گناهانت می‌باشد.
- وَ لاَ تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لاَ تَمْشِ فِى الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لاَ یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ * وَ اقْصِدْ فِى مَشْیِکَ وَ اغْضُضْ مِن صَوْتِکَ إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَ تِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ [۴].
با بی اعتنایی و متکبرانه از مردم روی مگردان و با غرور بر روی زمین راه مرو که خداوند متعال هیچ متکبر فخر فروشی را دوست ندارد. و در راه رفتن میانه و اعتدال را رعایت نما، از صدای خود کم کن (هیچ گاه فریاد نزن) که بی تردید زشت‌ترین صداها صدای خران می‌باشد.
- یا بُنَیَّ ، أقِمِ الصَّلاهَ ، فَإِنَّما مَثَلُها فی دینِ اللّه ِ کَمَثَلِ عُمُدِ فُسطاطٍ ؛ فَإِنَّ العَمودَ إذَا استَقامَ نَفَعَتِ الأَطنابُ وَ الأَوتادُ وَ الظِّلالُ، و إن لَم یَستَقِم لَم یَنفَع وَتِدٌ و لا طُنُبٌ و لا ظِلالٌ[۵].
ای پسرم، نماز را به پا دار، پس همانا مَثَل آن در دین خدا همانند عمود (ستون) خیمه است، هر گاه عمود خیمه پا بر جا و پایدار باشد، طناب‌ها، میخ‌ها و سایه بان‌ها سود می‌بخشند، (در غیر این صورت) عمود خیمه پا بر جا نباشد، میخ، طناب و سایه بان منفعتی نخواهند داشت.
- یا بُنَیَّ تَعَلَّمِ الْحِکْمَهَ تَشْرَفْ، فَاِنَّ الْحِکْمَهَ تَدُلُّ عَلَی الدِّینِ، وَ تُشَرِّفُ الْعَبْدَ عَلَی الْحُرِّ، وَ تَرْفَعُ الْمِسْکینَ عَلَی الْغَنِیّ، وَ تُقَدِّمُ الصَّغیرَ عَلَی الْکَبیرِ، وَ تُجْلِسُ الْمِسْکِینَ مَجالِسَ الْمُلُوکِ، وَ تَزیدُ الشَّرِیفَ شَرَفا، وَ السَّیِدَ سُؤْدَدا، وَ الْغَنِیَّ مَجْدا … [۶]
ای پسرم! حکمت را یاد بگیر تا به مقام و جایگاه شرافت برسی، زیرا حکمت راهنمای دین است و موجب شرافت غلام بر آزاد می‌شود. تهی دست (مسکین) را بر ثروتمند برتری می‌بخشد و کوچک را بر بزرگ مقدم می‌دارد و فقیر درمانده را در مقام ملوک قرار می‌دهد و بر شرافت آدم شریف خواهد افزود و آقایی آقا را بیش و غنی و دارا را ستوده می‌کند …
- ابُنَیَّ ، إنَّ الدُّنیا بَحرٌ و قَد غَرِقَ فیها جیلٌ کَثیرٌ، فَلتَکُن سَفینَتُکَ فیها تَقوَى اللّه ِ تَعالى، وَلیَکُن جِسرُکَ إیمانا بِاللّه ِ، وَلیَکُن شِراعُهَا التَّوَکُّلَ، لَعَلَّکَ ـ یا بُنَیَّ ـ تَنجو و ما أظُنُّکَ ناجِیاً [۷].
ای پسرم، همانا جهان بحری است که گروه های کثیری در آن غرق گشته‌اند، پس می‌بایست کِشتی تو در آن تقوای الهی باشد و پل تو ایمان به خداوند و بادبان کِشتی توکل، تا شاید – ای فرزندم- نجات یابی، و من گمان نمی‌کنم که نجات پیدا کنی.
- یَـبُنَىَّ لاَ تُشْرِکْ بِاللَّهِ و عَلَیکَ بِتَقوَى اللّهِ، و ذِکرِ اللّهِ، و حُبِّ اللّهِ، و خَوفِ اللّهِ، و رَجاءِ بابٍ عِندَ اللّهِ؛ فَإِنَّکَ إذا قَبِلتَ ذلِکَ أعَزَّکَ اللّه [۸]
ای پسرم با خداوند شریکی قرار مده، و بر تو باد به تقوای خدا، یاد خدا، دوست داشتن خدا و ترس از خدا و امید داشتن به (گشوده شدن) دری نزد خدا، چرا که اگر این‌ها را قبول کنی خداوند متعال تو را عزیز می‌کند.
- یَـبُنَیَّ لاَ تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُـلْمٌ عَظِیمٌ [۹]
ای پسرم، با خداوند کسی یا چیزی را شریک قرار مده (به خدا شرک نورز)، همانا شرک ظلم و ستمی بزرگ است.
- یَـبُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَوهَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنکَرِ وَ اصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ [۱۰]
ای فرزندم! نماز را به پا دار و امر به معروف کن و نهی از منکر نما و بر آن‌چه که به تو می‌رسد (مقصود آسیب است) صبر پیشه کن، همانا آن(نشان دهنده و حاکی) از عزم در امور است.
منابع:
[۱] شیخ حرّ عاملی، با تصحیح علی مشکینی، المواعظ العددیه، صفحه۱۴۲
[۲] بحار الأنوار : جلد ۱۳ صفحه ۴۱۱ حدیث ۲ و صفحه ۴۱۷ حدیث ۱۰
[۳] بحار الأنوار : جلد ۱۳ صفحه ۴۱۱ ح ۲
[۴] قرآن، سوره لقمان، آیات ۱۸ و ۱۹
[۵] کنز الفوائد : جلد ۲ صفحه ۶۶ ، أعلام الدین : صفحه ۳۲۷
[۶] بحارالانوار، جلد۱۳، صفحه۴۳۰.
[۷] قصص الأنبیاء : صفحه ۱۹۰ ح ۲۳۸
[۸] الفردوس بمأثور الخطاب : جلد ۴ صفحه ۴۲۲ حدیث ۷۲۳۱
[۹] قرآن کریم، سوره لقمان، آیه ۱۳
[۱۰] سوره لقمان، آیه ۱۷
- تلاوت ترتیل آیه ۱۷ سوره لقمان – شاطری ابوبکر
یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاهَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا أَصَابَکَ ۖ إِنَّ ذَٰلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ
پسرم! نماز را برپا دار، و امر به معروف و نهی از منکر کن، و در برابر مصایبی که به تو می‌رسد شکیبا باش که این از کارهای مهمّ است!